De identiteit van een volk of een beschaving wordt weerspiegeld en samengevat door het geheel van geestesproducten dat doorgaans ‘cultuur’ wordt genoemd. Als die identiteit met de dood wordt bedreigd, wordt het culturele leven intenser, heviger, en wordt de cultuur de levende waarde waar het hele volk zich omheen schaart. Daarom hebben het culturele geheugen en de hedendaagse kunst en literatuur in alle Midden-Europese opstanden zo’n grote rol gespeeld, doorslaggevender dan in enige Europese volksopstand uit het verleden, waar dan ook.
Schrijvers, verzameld in een kring die de naam van de romantische dichter Petőfi droeg, brachten in Hongarije een grote kritische reflectie op gang en baanden zo de weg voor de uitbarsting van 1956. De bevrijdende emancipatie van de Praagse Lente is jarenlang voorbereid door toneel, film, literatuur en filosofie. De befaamde Poolse studentenopstand van 1968 werd ontketend door het verbod op een toneeluitvoering van Mickiewicz, de grootste Poolse romantische dichter. Dat gelukkige huwelijk van cultuur en leven, van kunst en volk gaf de Midden-Europese opstanden een onnabootsbare schoonheid, waarvan wij, die ze hebben meegemaakt, voorgoed in de ban zullen blijven.
Wat ik mooi vind, in de diepste betekenis van dat woord, vindt een Duitse of Franse intellectueel eerder verdacht. Hij heeft de indruk dat die opstanden niet authentiek en echt volks kunnen zijn als ze een te grote invloed van de cultuur ondergaan. Het is vreemd, maar voor sommigen zijn cultuur en volk twee onverenigbare noties. Het idee van cultuur valt in hun ogen samen met het beeld van een elite van bevoorrechten. Daarom hebben ze de Poolse Solidarność-beweging met veel meer sympathie begroet dan de voorgaande opstanden. Maar wat men ook beweert, de Solidarność-beweging is niet wezenlijk anders dan die andere opstanden, ze is er eenvoudigweg de bekroning van: de best mogelijke (best georganiseerde) verbintenis van het volk en van de verdrukte, veronachtzaamde of gekoeioneerde culturele traditie van het land.
[fragment uit Milan Kundera, Een gekidnapt Westen: de tragedie van Midden-Europa, vert. Martin de Haan en Edgar de Bruin, Ten Have/De Nieuwe Wereld 2024]
