NOBELPRIJS LITERATUUR Annie Ernaux gold al enkele jaren als kanshebber, nu heeft Franse schrijfster de Nobelprijs echt binnengehaald, als 17de vrouw op 119 laureaten. Een portret door haar Nederlandse vertaler Rokus Hofstede
‘Pour venger ma race’: een veelzeggende uitspraak van kersvers Nobelprijswinnares Annie Ernaux in de recente documentaire Les années Super 8, gemaakt door zoon David Ernaux-Briot op basis van het filmarchief van de familie Ernaux uit de jaren 70 en 80. (Die film is online te zien op Arte-tv).
Onder de beelden van een gelukkig, gesetteld gezinsleven in Annecy, vertelt Ernaux dat ze in de vroege jaren 70 in het geheim begon te schrijven aan een roman. Haar motief: wraak. Pour venger ma race is een onvertaalbare uitdrukking, die zoiets betekent als ‘mijn mensen wreken’. Ernaux doelde op klassenwraak, ze suggereerde dat haar schrijven een poging was om genoegdoening te krijgen voor alle schaamte die ze als volksmeisje moest verduren, en die niet was verdwenen toen ze van milieu veranderde. Integendeel: toetreden tot de middenklasse betekende een andere levenswijze aannemen, een ander taalgebruik en andere waarden. Maar evengoed bleef een schaamtegevoel aanhoudend knagen.
Ernaux ziet schaamte als de motor van haar schrijverschap, ze lijkt de bron van de speciale luciditeit die haar werk kenmerkt. Niet voor niets gaat het lezen van Ernaux voor veel lezers gepaard met de euforie en de pijn van zelfinzicht. En niet voor niets hebben Franse auteurs als Didier Éribon en Édouard Louis, die zich tot op zekere hoogte op dezelfde manier aan hun sociale klasse hebben ontworsteld, hun schatplichtigheid erkend.
‘Plat proza’
Ze had een goed stel hersens, Annie Duchesne, toen ze opgroeide in de jaren 50 in het Normandische provinciestadje Yvetot. Haar ouders, afkomstig uit een arbeidersmilieu, hadden zich opgewerkt tot kleine zelfstandigen en baatten een kruidenierswinkel-annex-café uit. Annie was enig kind, haar dominante moeder had nadrukkelijke ambities voor haar. Via het katholiee onderwijs, een studie letteren op de universiteit in Rouen en een huwelijk met een fils de bourgeois, Philippe Ernaux, ontsnapte ze aan haar milieu. Haar debuut, Les Armoires vides, verscheen in 1974 bij Uitgeverij Gallimard.
Dat boek laat zich nu lezen als een vrij traditionele psychologische roman, waarin een jonge vrouw, in afwachting van de clandestiene abortus van haar ongewenste kind, reflecteert op haar bestaan – dezelfde traumatische ervaring zal Ernaux trouwens in 2000 hernemen in L’Événement (vertaald door Irene Beckers als Het voorval, in 2021 verfilmd door Audrey Diwan).
Pas vanaf haar vierde boek, La Place, een beschrijving van haar vaders leven en dood, vindt Ernaux haar karakteristieke stijl: ‘plat proza’, alle fictie daargelaten, de realiteit zo kaal en onopgesmukt mogelijk weergegeven. Ze streeft naar een neutrale, objectieve stijl, ‘zonder oordeel, zonder metafoor, zonder vergelijking’. Die stijlvoorkeuren hangen organisch samen met haar eigen geschiedenis; in La Honte uit 1997 (vertaald als De schaamte), een antropologisch onderzoek naar haar eigen jeugd, heeft Ernaux het over de ‘materiële taal’ die ze heeft geërfd: ‘De bijvoeglijke naamwoorden die zo geliefd zijn in damesromans, een fiere gestalte, een gemeliike, barse, spottende, sarcastische, snijdende toon – ik kon me niet voorstellen dat een bestaand persoon uit mijn omgeving daarmee kon worden aangeduid. […]. De betovering van metaforen, het jubelen van de stijl zal voor mij nooit weggelegd zijn.’
Geen wonder dat Ernaux’ stijl niet overal wordt bewierookt, zeker niet in Frankrijk, waar nog immer de cultus heerst van de écriture: opzichtige virtuositeit. Maar dat ze sober schrijft, betekent niet dat haar boeken altijd makkelijk te lezen zijn; net als Proust, naar wie ze vaak verwijst, schuwt ze lange zinnen niet, en ze lijkt vaak zo veel mogelijk betekenis te willen opladen in zo weinig mogelijk woorden.
Reclameslogans
Ernaux schreef sinds de jaren ’80 indringende schetsen van de arbeidersfamilie waarin ze opgroeide (La Place, Une Femme, La Honte en in zekere zin ook L’Événement) en suggestieve notities over haar leven in een Parijse voorstad (Journal du dehors, La Vie extérieure); ook haar bewogen liefdesleven nam ze onder de loep (Passion simple).
Ze legt daarbij de hiërarchie van wat waardige literaire onderwerpen zijn naast zich neer. Supermarkten en metrolijnen neemt ze even makkelijk tot onderwerp als het mechanisme van het geheugen of de ervaring van tijd. Intieme, persoonlijke details, herinneringen aan liedjes of reclameslogans zijn voor haar niet minder relevant dan observaties over de tijdgeest of de evolutie van het laatkapitalisme.
Het opvallendst werkt die mix van het futiele en het zware, het kleine en het grote in Ernaux magnum opus, Les Années uit 2008 – dat pas in 2020 in het Nederlands verscheen als De jaren. Het is pionierswerk, waarin Ernaux een vrouwenleven projecteert op het doek van zestig jaar Franse geschiedenis en al doende een nieuw literair genre uitvindt, de autobiografie zonder ‘ik’. Juist door haar eigen geheugen van opwaarts mobiele babyboomer en linkse intellectuele vrouw te problematiseren en op afstand te plaatsen, bereikt ze in dat boek een fenomenale scherptediepte.
Ernaux heeft in het Nederlands zeven verschillende vertalers. Ik heb het geluk haar recentste boeken te hebben mogen vertalen, en ook het geluk bij die arbeid enorm veel steun van Ernaux zelf te hebben gekregen. Ze schreef me na voltooiing van De jaren dat ze gelooft in het bestaan van een diepe, moeilijk te verwoorden overeenstemming tussen de stijl van een schrijver en zijn of haar vertaler, een vorm van alchemistische omzetting. Ernaux’ laboratoriumknecht te zijn, het is mij tot dusver een grote eer geweest.
Hoe begin je aan Ernaux?
Een elftal titels is in het Nederlands vertaald, door zeven verschillende vertalers.
* Lege kasten (1974)
Ernaux’ debuut, over een meisje dat zich aan haar milieu ontworstelt en verscheurd raakt doordat ze zich in geen enkele sociale klasse thuisvoelt.
* De schaamte (1997), Het voorval (2000) en Meisjesherinneringen (2016)
Drie korte romans, die je kunt beschouwen als een trilogie. In De schaamte is Ernaux als kind getuige van een escalerende ruzie tussen haar ouders. Het voorval gaat over de toen illegale abortus die ze als studente onderging en die ook al aan bod kwam in Lege kasten. Het thema van Meisjesherinneringen zijn haar eerste seksuele ervaringen en haar strijd met boulimie.
* De jaren (2008)
Ernaux’ magnum opus, waarin ze haar eigen ontwikkeling beschrijft tegen het canvas van zestig jaar Franse geschiedenis. Van De jaren verschenen sinds oktober 2020 twaalf drukken.
* Le Jeune Homme (2022)
Ernaux vertelt over haar verhouding, eind jaren 90, met een dertig jaar jongere man. Het boek verschijnt dit najaar in vertaling onder de titel De jongeman.
De Nederlandse vertalingen van Annie Ernaux’ werk verschijnen bij De Arbeiderspers.
De jaren is een geweldig boek. Annie’s eigen herinneringen met de herinneringen aan de tijd van toen komen aan de hand van bekeken foto’s boven. Ik zocht veel gemelde namen op, Spotify leverde de genoemde muziek en heb ervan genoten. Haar schrijfstijl is kort en duidelijk.