Riskante relaties: u of jij? (vervolg)

Verder waar ik was gebleven (zie mijn vorige post). In plaats van in mijn vertaling de Franse verdeling tussen vous en tu op de voet te volgen, zoals ik aanvankelijk had gedaan om het historische decor te benadrukken, heb ik omwille van de variatie besloten de mogelijkheden van het hedendaags Nederlands optimaal te benutten: goede vrienden tutoyeren elkaar, geliefden in principe ook, terwijl de beleefdheidsvorm ‘u’ juist een zekere afstand (om redenen van respect, hiërarchie of anderszins) aanduidt.

De belangrijkste verandering, waar achtenzeventig van de honderdvijfenzeventig brieven mee gemoeid waren, gold natuurlijk de manier waarop de voormalige geliefden en huidige samenzweerders Valmont en Merteuil elkaar aanspreken: zodra die van vousvoyeren wordt omgezet in tutoyeren, dient ook de algehele toon van hun wederzijdse brieven te worden aangepast – wat precies de extra los(bandig)heid oplevert die ik nodig had voor mijn ‘spagatische’ aanpak. Maar het boek telt 36 verschillende combinaties van correspondenten, en voor elk daarvan moest ik me dus afvragen wat precies de aard van hun relatie was en of daar misschien een verandering in plaatsvond die een overschakeling van ‘u’ naar ‘je’ of omgekeerd noodzakelijk maakte.

In dit alles speelt de leeftijd van de personages een grote rol. Over het algemeen zijn ze een stuk jonger dan ze in de verfilmingen worden voorgesteld, om de eenvoudige reden dat de levensverwachting in het Frankrijk van 1782 maar achtentwintig jaar was. Van vier personages krijgen we precieze leeftijd te horen: Cécile Volanges is vijftien, chevalier Danceny is twintig, présidente de Tourvel is tweeëntwintig en madame de Rosemonde vierentachtig. Bij de andere personages moeten we gokken, maar er zijn wel een paar aanknopingspunten. Madame de Volanges, de moeder van Cécile, zal minstens dertig en waarschijnlijk hoogstens vijfendertig zijn (meisjes trouwden heel jong en kregen dan algauw kinderen); zij spreekt marquise de Merteuil in brief 98 duidelijk aan als een jonger iemand en tutoyeert haar in mijn vertaling dus:

Die ernstige onderwerpen steken wel erg schril af tegen jouw innemende vrolijkheid en lijken absoluut niet bij je leeftijd te passen; maar je verstand is al zoveel verder!

Omgekeerd vousvoyeert Merteuil haar om diezelfde reden, terwijl ze haar dochter Cécile tutoyeert – iets wat Danceny pas gaat doen nadat de twee tortelduifjes elkaar tussen de brieven 31 en 46 mondeling ‘plechtige beloften van eeuwige liefde’ hebben gedaan. Ook Valmont vousvoyeert Cécile in de twee brieven die hij haar schrijft in de hoedanigheid van helper (al mogen we aannemen dat de toon later verandert). Danceny tutoyeert hij daarentegen meteen in de eerste brief aan hem die we te lezen krijgen (nr. 89), wat te verklaren valt door de ‘vriendschap’ die zich inmiddels tussen de twee heeft ontwikkeld: Danceny vousvoyeert Valmont nog in brief 60, maar is in brief 92 ook op tuyeren overgeschakeld – om in zijn uitdaging tot een duel weer terug te keren naar ‘monsieur’ en ‘u’ (brief 162).

De hiërchische relatie tussen meester en knecht (Valmont en Azolan) blijkt logischerwijs ook uit de manier waarop ze elkaar aanspreken: ‘jij’ versus ‘u’ (in het Frans wederzijds vous). Alleen Valmont en madame de Tourvel onttrekken zich aan de hedendaagse gewoonte: ze blijven elkaar vousvoyeren, zelfs nadat zij voor hem is gevallen. Dat volgt in zekere zin uit het feit dat ze hem ‘monsieur’ blijft noemen in plaats van bijvoorbeeld ‘mon ami’, maar we moeten ook beseffen dat we na haar val pas weer brieven tussen hen beiden te lezen krijgen wanneer hij haar heeft verraden (nrs. 136 en 137); in haar ijlende afscheidsbrief (nr. 161) spreekt ze hem zelfs in het Frans beurtelings met vous en tu aan, dus misschien mogen we er toch wel van uitgaan dat hun intimiteit mondeling ook tot uitdrukking kwam in de aanspreekvorm.

Gevolg van dit alles is wel dat de mooie Franse verdeling van vous en tu (zie mijn vorige post) volledig op zijn kop is gezet. Dat kun je met evenveel reden – en zelfs om dezelfde reden – vertaalverlies als vertaalwinst noemen. Het boek is er een klein beetje door veranderd, en toch ook weer niet: door het Nederlands van Riskante relaties gaan we het Frans van Les Liaisons dangereuses waarschijnlijk net iets anders lezen.