Een lezer van mijn vorige blogpost wijst me erop dat noch de Franse zin uit de Code pénal, noch mijn Nederlandse vertaling ervan een alexandrijn is. Ik was er al een beetje bang voor, want ons alexandrijnherkennend vermogen is niet meer wat het was. Tijd voor een kleine opfriscursus.
De alexandrijn, die zijn naam dankt aan de 12de-eeuwse Roman d’Alexandre, is in het Nederlands een zesvoetige jambe, in het Frans (dat geen versvoeten kent) een twaalflettergrepige versregel met twee vaste heffingen (de 6e en de 12e lettergreep) en twee vrije – volgens de klassieke regels althans, want sinds Hugo en Baudelaire worden ook vrijere alexandrijnen (zonder cesuur, bijvoorbeeld in drie gelijke delen) correct bevonden.
Tellen is niet moeilijk, je moet in het Frans alleen in de gaten houden dat lettergrepen met een stomme e volgens de klassieke regels volwaardig meetellen, behalve in geval van elisie (stomme e voor een klinker) en aan het eind van de regel. In de moderne poëzie telt de stomme e vaak niet mee en zou ‘Tout condamné à mort / aura la têt(e) tranchée’ een volmaakte alexandrijn zijn. Fernandel maakt er in Le Schpountz van Marcel Pagnol (1937) ware poëzie van, misschien heeft Simenon zich wel door die film laten inspireren:
In het Nederlands is tellen zo mogelijk nog makkelijker, alleen dient de lezer niet te vergeten dat zwakke (‘vrouwelijke’, jawel) laatste lettergrepen net als in het Frans niet meetellen. Wel schuilt er een flinke adder onder het gras bij het herkennen of fabriceren van een jambisch metrum: slechte dichters maken daar een eindeloze tadam-tadam-tadam-dreun van, goede dichters beseffen dat de jambe niets anders is dan een natuurlijk vloeien van de taal (van sómmige talen, zoals het Nederlands en het Russisch – maar dus niet het Frans). Geen absolute afwisseling van zwak en sterk, maar een abstract patroon waarin de lettergrepen zich met hun relatieve waarden komen schikken, vaak met een relatief sterke lettergreep aan het begin van de regel (talloze voorbeelden bij bijvoorbeeld Nijhoff). ‘Al wie de doodstraf krijgt / zal door de valbijl sterven’ is een volmaakte Nederlandse alexandrijn, omdat de relatief sterke heffingen op de juiste plaatsen in het abstracte jambische patroon staan.
En nu Vondel lezen.
