Gevaarlijke verhoudingen: de titel

[Zie ook dit vervolgstuk over de titel, die namelijk later alsnog is veranderd.]

Zoals hier al een tijdje staat aangekondigd, werk ik aan een nieuwe vertaling van Les Liaisons dangereuses. De nog altijd gebruikte (in 2004, 2005 en 2012 herdrukte) Querido-vertaling van Adriaan Morriën dateert uit 1954. Tussendoor zijn er nog twee vertalingen verschenen, van R. de Jong-Belinfante (Veen, 1966/1989) en Frans van Oldenburg Ermke (Nederlandse Boekenclub, ca. 1970), maar die hebben nooit de klassieke status gekregen die Morriëns vertaling geniet. De titels van de drie vertalingen zijn trouwens interessant: Gevaarlijk spel met de liefde (Morriën), Gevaarlijke liefde (De Jong-Belinfante), Gevaarlijke hartstochten (Van Oldenburg Ermke). Daar begint het gedonder al. Betekende ‘liaisons’ in 1782 wel wat wij daar nu in lezen, vluchtige liefdesrelaties?

Nee, niet echt. Het betekende vooral ‘sociale betrekkingen’, zoals alle wetenschappelijke uitgaven (waaronder twee verschillende Pléiades, één met de Oeuvres complètes en één met alleen de Liaisons) fijntjes uiteenzetten. Het 18de-eeuwse Frans is voor de hedendaagse lezer goed leesbaar, maar zit vol valkuilen, zoals ik tijdens het vertalen van Diderot en Vauvenargues al heb mogen constateren. Het woord ‘liaison’ is een van de vele die juist in de 18de eeuw een betekenisverschuiving ondergingen: van ‘sociale relatie’ in het algemeen naar ‘liefdesrelatie’ in het bijzonder. Dat wisten de eerdere Nederlandse vertalers en uitgevers misschien ook wel, maar liefde en hartstocht in de titel, dat verkoopt natuurlijk een stuk beter.

Alleen klopt het helaas niet met de inhoud van het boek. Niet de liefde vormt het gevaar dat Laclos aan de kaak wil stellen (of pretendeert aan de kaak te willen stellen), maar het gewetenloze (‘libertijnse’) veroveringsgedrag dat de twee hoofdpersonen tentoonspreiden: verleiden en dan dumpen. Reden genoeg om de liefde uit de titel te weren. Gelukkig hebben we in het Nederlands ook een woord dat zowel op liefdesrelaties als op sociale betrekkingen in het algemeen kan duiden: verhoudingen. Hella Haasse heeft het goed gezien toen ze haar vervolg op Laclos, de Daal- en Bergse brieven, de hoofdtitel Een gevaarlijke verhouding meegaf. Daar wil ik met mijn nieuwe titel bij aansluiten: Gevaarlijke verhoudingen. Misschien is het overigens geen slecht idee om ook de Franse titel op het Nederlandse omslag te plaatsen, gezien de weerklank die hij heeft. (De Engelse versie van Oxford World’s Classics heeft zelfs alleen de Franse titel gebruikt, wat ook bij ons te verdedigen valt: ‘liaison dangereuse’ is goed Nederlands, blijkens de dikke Van Dale…)

Maar veel moeilijker dan de hoofdtitel is de ondertitel. In het Frans luidt die: ‘Lettres recueillies dans une société, et publiées pour l’instruction de quelques autres par M. C….. de L…’. Veel moderne edities en vertalingen laten die ondertitel voor het gemak maar gewoon weg – waarmee niet alleen de typisch 18de-eeuwse charme van zo’n ondertitel, maar ook belangrijke informatie verloren gaat. Ten eerste natuurlijk het feit dat we te maken hebben met brieven die zijn verzameld in een bepaalde ‘société’ en uitgegeven tot lering van ‘quelques autres’. Maar ten tweede, pikanter, dat de persoon die dat gedaan heeft een zekere ‘M. C….. de L…’ is – in wie we probleemloos Monsieur Choderlos de Laclos herkennen. Dat de auteur van de roman zichzelf opvoert als uitgever van een gevonden manuscript, is een gemeenplaats (Benjamin Constant deed het ook in Adolphe, en ook die vermelding wordt in moderne edities steevast weggelaten), maar daarom niet minder interessant: de auteur maakt zichzelf deel van de fictie, en het is voor de lezer wel degelijk van belang te weten dat de ‘rédacteur’ van wie we eerst een voorwoord te lezen krijgen, niemand anders dan M. C….. de L… is. Overigens verwijzen beide voorwoorden van het boek expliciet naar de ondertitel, dus edities die die ondertitel weglaten hebben de keus tussen een onbegrijpelijke tekst (met verwijzingen naar iets wat ontbreekt) en een verminkte tekst (met weggehaalde verwijzingen). De bestaande Nederlandse vertalingen kiezen alle drie voor het laatste, Van Oldeburg Ermke laat zelfs de beide voorwoorden gewoon weg.

Misschien laten vertalers de ondertitel wel vallen omdat hij zo lastig te vertalen is. Wat is een ‘société’? Wat betekent ‘publier’ precies? Wie of wat zijn die ‘quelques autres’? En hoe los je de typisch Franse deelwoordconstructie ‘lettres recueillies […] et publiées’ op? Om met ‘société’ te beginnen: dat is géén ‘social class’, zoals de term luidt in de enige vertaling in mijn collectie die de ondertitel wel laat staan (van Helen Constantine in Penguin Classics). Het woord kan duiden op het leven in gezelschap van andere mensen, zoals in de beroemde uitspraak van Rousseau: ‘L’homme est naturellement bon et c’est la société qui le déprave.’ Daaruit volgt ook de moderne betekenis van ‘samenleving’ (het samenstel van relaties tussen de bewoners van een land), maar die is in de Liaisons nergens van toepassing. Een voetnoot van de ‘rédacteur’ bij brief VII van het eerste boek biedt uitkomst:

Pour ne pas abuser de la patience du Lecteur, on supprime beaucoup de Lettres de cette Correspondance journalière ; on ne donne que celles qui ont paru nécessaires à l’intelligence des événements de cette société.

Helen Constantine heeft het woord ‘société’ hier handig wegvertaald (‘Only the letters deemed necessary to an understanding of events appear’), maar de context maakt de betekenis duidelijk: het gaat om een vrij scherp afgebakende groep mensen die onderlinge sociale relaties (‘liaisons’!) onderhoudt, zonder overigens als groep bijeen te komen. Het mooie Nederlandse woord ‘gezelschap’ is daarom niet goed bruikbaar, al dekt het veel betekenissen van ‘société’. Blijven over: kring, kliek etc. Ik wil graag kiezen voor het neutrale ‘kring’, want in het Franse woord zit geen enkel waardeoordeel besloten.

‘Brieven, verzameld in een kring’ – van jongetjes en meisjes? Hm. Eerst de andere problemen maar eens bekijken. Ten eerste ‘publier’. Natuurlijk zijn we onmiddellijk geneigd daar ‘publiceren’ of ‘uitgeven’ van te maken, maar het is nog maar de vraag of dat klopt. Volgens de Robert historique krijgt ‘publier’ pas in 1829 de moderne betekenis van ‘éditer’. In de 18de eeuw betekende ‘publier’ vooral nog ‘openbaar maken’. ‘J’ai vu les mœurs de mon temps, et j’ai publié ces lettres,’ luidt het aan Rousseaus La Nouvelle Héloïse ontleende motto van de Liaisons, en ook daar gaat het niet zozeer om de technisch-administratief-commerciële handeling van het uitgeven, als wel om het openbaar maken van iets wat niet voor de openbaarheid bedoeld was. Dat kunnen we in het Nederlands ook ‘publiceren’ noemen, maar dat woord zet de hedendaagse lezer toch op het verkeerde been.

Dan die ‘quelques autres’. Zijn dat ‘quelques autres sociétés’, en zo ja, welke? Of moeten we ‘autres’ als substantief lezen, ‘andere mensen’? De knoop valt op grammaticale gronden niet door te hakken, maar het voorwoord van de ‘rédacteur’ (samensteller, tekstbezorger) bevat wel een ander voorbeeld:

D’un autre côté, les personnes d’un goût délicat seront dégoûtées par le style trop simple et trop fautif de plusieurs de ces Lettres, tandis que le commun des Lecteurs, séduit par l’idée que tout ce qui est imprimé est le fruit d’un travail, croira voir dans quelques autres [= andere brieven] la manière peinée d’un Auteur qui se montre derrière le personnage qu’il fait parler.

Ik neig dus naar ‘quelques autres sociétés’. Welke dat dan zijn, mogen we zelf gissen, maar belangrijk is wel dat het om een beperkte doelgroep gaat: niet iedereen kan ervan leren, want (zo lezen we in het voorwoord) de meeste mensen hebben deze zedenles helemaal niet nodig, fatsoenlijk als ze zijn.

Rest de lastige deelwoordconstructie. Die moest ik ook in de ondertitel van Adolphe vertalen, het werd toen: Adolphe – Een anekdote aangetroffen tussen de papieren van een onbekende en uitgegeven door Benjamin Constant. Of om preciezer te zijn:

ADOLPHE

Een anekdote
aangetroffen tussen de papieren
van een onbekende
en uitgegeven door Benjamin Constant

Wat met die grafische weergave wordt opgelost, is de onfraaie en on-Hollandse constructie ‘Een anekdote aangetroffen’, waarin je een pauze hoort en dus een komma zou willen zien. Die grafische oplossing kan bij Laclos gelukkig ook, want anders lijkt ‘Brieven verzameld’ eerder een dagboekaantekening dan een genreaanduiding. ‘Brieven,’ onmiddellijk gevolgd door een komma, geeft wel de juiste pauze maar maakt van wat volgt ogenschijnlijk een uitbreidende (bijkomstige) in plaats van een beperkende bepaling. Om al die redenen neig ik nu naar:

GEVAARLIJKE VERHOUDINGEN

of

BRIEVEN
verzameld in bepaalde kring
en tot lering van enkele andere
openbaar gemaakt door M. C….. de L…

Maar het kan nog veranderen.