In de ogen van veel mensen, uitgevers en critici incluis, is literair vertalen een vorm van dienstverlening, een inwisselbaar, anoniem en tot (terechte) nederigheid stemmend ambacht met een louter instrumenteel doel – een literaire tekst uit een vreemde taal ‘ontsluiten’ in de eigen taal. Tot voor kort vormden vertaalwetenschappers niet altijd een uitzondering op die laatdunkende grondhouding. Geen wonder, als je de sociologische realiteit in aanmerking neemt: de wetenschap is een prestigieuze activiteit, geschraagd door een prestigieuze institutie die aan haar beoefenaars glansrijke carrières biedt – het literaire vertalen is een roemloze freelance-activiteit, of om het nog gechargeerder te zeggen: een vorm van letterknechterij waarvoor je, zoals Hans van Pinxteren ooit zei, een gelofte van armoede moet afleggen.… > Lees verder
De boektitels van Franz Kafka
Der Prozeß (of Der Proceß, Der Process, Der Prozess). Die Verwandlung. Das Urteil. Der Heizer. Der Verschollene. Das Schloss. Het moge duidelijk zijn: Franz Kafka hield van een bepaald soort titels. Lidwoord, zelfstandig naamwoord. Kort, krachtig.
In het Nederlands zou dat ook moeten kunnen, wij zijn tenslotte het kleine zusje van het Duits. De stoker, Het vonnis, Het proces, ja, maar dan? De gedaanteverwisseling is ellendig lang, de eenvoud en meerduidigheid zijn foetsie, en belangrijker nog, ook de link met de eerste zin ontbreekt: ‘Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheuren Ungeziefer verwandelt.’… > Lees verder
Diepten van expressie
Collega Paul Claes was zo vriendelijk om te reageren op mijn Filter-stuk over Madame Bovary, met uiteraard een aantal tips ter verbetering van mijn vertaling. Eén ervan heb ik doorgevoerd: ‘zo’n hoofddeksel van samengestelde aard’ (voor ‘une de ces coiffures d’ordre composite’) is nu ‘zo’n hoofddeksel in composietstijl’ geworden. Ik had inderdaad wel de ironisch-wetenschappelijke toon van het begin van de zin goed te pakken (Flaubert velt pas verderop een knallend negatief oordeel: ‘une de ces pauvres choses, enfin…’), maar besefte niet dat ‘ordre composite’ gewoon idioom is. Veel dank, Paul.
Wat ik wel laat staan en zelfs erg mooi vind, zijn de ‘diepten van expressie’ als vertaling van ‘profondeurs d’expression’.… > Lees verder
Kundera in de Nieuwe Wereld
Zoals ik Ilja Pfeijffer ken van VV Leo, het groepje docenten, aio’s en studenten van de Letterenfaculteit Leiden waarmee we wekelijks een zaaltje afhuurden om in gelegenheidsteams tegen elkaar te voetballen en te brullen (sommigen dan toch), zo ken ik Ad Verbrugge uit de tijd dat we allebei de Zeeuwse tafeltenniscompetitie onveilig maakten: hij bij Effect ’71 Terneuzen, ik bij Middelburg ’t Zand. Groot was dan ook mijn genoegen toen Verbrugge me uitnodigde voor een rematch, dit keer in zijn podcast De Nieuwe Wereld, gehuisvest aan een fraaie gedempte gracht in hetzelfde Leiden. Samen met Paul Scheffer mocht ik komen opdraven om te praten over de tekst van Milan Kundera die ik had vertaald, Een gekidnapt Westen – de tragedie van Midden-Europa.… > Lees verder
Tovertaal 5: nu nog enger!
Eerder dit jaar schetste ik in een groot Volkskrant-stuk wat ons in de nabije AI-toekomst te wachten staat: ‘de nieuwe Houellebecq, met een druk op de knop in het Nederlands voorgelezen door Houellebecq zelf, desgewenst met een Zeeuws accent’. Ja, dat was natuurlijk ironisch, maar toch minder dan de gemiddelde lezer misschien dacht, want op het moment van schrijven had ik al geëxperimenteerd met een online ’tool’ die weliswaar nog geen Zeeuws accent doet, maar verder wel verbluffend realistische ‘vertalingen’ van geluid en beeld maakt: de tekst wordt omgezet in de gewenste taal (175 and counting), waarna de bewegingen van lippen en gezichtsspieren worden aangepast aan de nieuwe tekst.… > Lees verder
Jacqueline Harpman, Ik die nooit een man heb gekend
[In het voorjaar van 2024 heb ik op verzoek van Uitgeverij Orlando de vertaling van Moi qui n’ai pas connu les hommes herzien, een roman van Jacqueline Harpman uit 1995. De oorspronkelijke vertaling, Ik die nooit een man heb gekend, door Peggy van der Leeuw, verscheen in 1998 bij Uitgeverij Thôth. Hoewel het oplappen van oude vertalingen een twijfelachtige reputatie heeft – als een vertaling gebreken kent, is hervertalen dan niet de aangewezen optie? – komt het vaak genoeg voor; een vertaling laten herzien kost nu eenmaal minder dan een vertaling laten overdoen. En soms volstaan marginale correcties om een boek beter te maken.… > Lees verder
Winterjas in de zomer
Leuke anekdote, of gemiste kans? Uitgeverij Atlas-Contact benaderde me begin december 2023 met het verzoek de auteursfoto te maken voor de nieuwe roman van Dimitri Verhulst. Ik was zeer vereerd en zei natuurlijk ja. We spraken af in Gent, in de omgeving van de mooie of lelijke (naar keus) nieuwe bibliotheek De Krook, waar Dimitri vóór de opening zelfs een keer is betrapt op ‘trespassing’ (hoe heet dat in het Nederlands?). Het was een aangename ontmoeting en ik was erg blij met mijn uiteindelijke foto, genomen tegen de betonwand van de bibliotheek. Ook de uitgeverij was bijzonder in haar nopjes. Maar daarna ging het fout.… > Lees verder
De jaren, een reprise
In december 2022 schreef ik een behoorlijk lyrische blogpost (een paar muggezifterige opmerkingen daargelaten) over de toen net in première gegane toneelversie van De jaren van Annie Ernaux, in de bewerking door Eline Arbo bij het Nationale Theater. De weerklank die de voorstelling vond, overtrof elke verwachting. Vandaag, dinsdag 29 oktober 2024, speelt De jaren opnieuw, in Schouwburg Orpheus in Apeldoorn, en de komende weken wordt de voorstelling nog 22 keer op de planken gebracht in diverse, vooral Nederlandse theaters. Dit is wat regisseur Eline Arbo zelf in 2023 verklaarde over die reprise: ‘De jaren is een voorstelling waar wij heel trots op zijn, en die veel heeft betekend voor iedereen die meedeed aan het proces.… > Lees verder
Nu eindelijk in boekvorm verschenen: Milan Kundera, Een gekidnapt Westen: de tragedie van Midden-Europa
In 1983, toen hij dacht dat het Oostblok nog duizenden jaren zou standhouden, publiceerde de uitgeweken Tsjech en literaire grootheid Milan Kundera in het tijdschrift Le Débat een korte tekst die de hele wereld rondging, vertaald in tientallen talen. Een gekidnapt Westen zette Midden-Europa in één klap op de kaart als een samenstel van kleine naties waar de Europese eenheid-door-diversiteit haar hoogtepunt bereikt: cultureel behorend bij het Westen, politiek opgeslokt door een vraatzuchtige grote natie (Rusland) die naar eenvormigheid streeft. Veertig jaar later is Kundera’s tekst weer extra actueel, zowel door de Russische inval in Oekraïne als door de hoofdvraag: wordt de Europese cultuur bedreigd?… > Lees verder
AI-vertalingen: inhoud om zakken mee te vullen
Ruim twintig geleden schreef ik voor het vertaaltijdschrift Filter een reeksje artikelen over een nieuwe vertaalmachine: Tovertaal, ‘de TOtale VERTAALoplossing’. Dankzij een live verbinding met internet en duizenden los aan te schaffen taalmodules (van de befaamde Oxford English Dictionary tot een botanisch woordenboek Micronesisch-Kiribatisch) bleek het programma alle mogelijke vertaalproblemen minstens net zo goed op te lossen als een goede menselijke vertaler, niet in de laatste plaats door de mogelijkheid om met een druk op de knop ook een hoger of lager stijlregister te kiezen, dus ik was niet zuinig met mijn lof.
Natuurlijk bestond Tovertaal niet echt en ging het me vooral om de woeste vertaalexperimenten die ik in mijn neprecensies kon uitvoeren, maar algauw begon ik ongeruste mails van collega-vertalers te krijgen: vormde dat programma geen enorme bedreiging voor de toekomst van ons beroep?… > Lees verder
De Filter Vertaalprijs 2024 voor Schoonheid op aarde
Ik was even van mijn à propos. Op 1 oktober jl. werd Schoonheid op aarde van C. F. Ramuz bekroond met de Filter Vertaalprijs. Er waren dit jaar twee categorieën, behalve proza voor volwassenen viel ook een vertaald kinderboek in de prijzen. De gelukkige in die categorie was Maria Postema, voor Julia en de haai van Kiran Millwood Hargrave (een boek dat nodig moet worden herdrukt, ik heb er in Groningse boekhandels tevergeefs naar gezocht).
Aanvankelijk, tijdens de prijsuitreiking op het ILFU, voelde ik eerder ongeloof en gêne dan vreugde. Voor vreugde waren er anders genoeg redenen: erkenning van het harde werk, de bijbehorende harde euro’s, maar ik had mijn kansen zeer laag getaxeerd.… > Lees verder
Bij het verschijnen van Het stroomdal van de Beune
Over Pierre Michon pleeg ik te zeggen dat hij mijn fetisjauteur is. Alle substantiële titels uit zijn oeuvre heb ik intussen vertaald; het vertalen van zijn werk beschouw ik zonder meer als mijn mooiste literaire love story. Niet voor niets is Michons werk in het Nederlands taalgebied intensiever vertaald dan in enige andere literatuur. Toen in 2023 zijn roman Les deux Beune verscheen, was dat niet alleen groot nieuws voor de Franse literaire pers, maar ook voor mij.
Pierre Michon (geboren 1945) publiceert spaarzaam. Les Onze, zijn voorlaatste nieuwe titel, dateert van 2009, en mijn voorlaatste vertaling, Koningslichamen, van 2016.… > Lees verder
C.F. Ramuz, Schoonheid op aarde, een toelichting
Half juni werd bekend dat Ramuz’ roman Schoonheid op aarde, algemeen beschouwd als zijn magnum opus, is genomineerd voor de Filter Vertaalprijs 2024. De prijs wordt op 1 oktober 2024 uitgereikt op het International Literature Festival Utrecht. In het nawoord bij Schoonheid op aarde geef ik tekst en uitleg bij Ramuz’ romanpoëtica en bij mijn vertaalaanpak. Voor wie de roman niet heeft gelezen, hieronder een beknopte toelichting.
Laat ons nader ingaan op de uitgeefgeschiedenis van La Beauté sur la terre. De roman verscheen in zijn originele versie 1927 bij Éditions Mermod, de bibliofiele uitgeverij van de Geneefse maecenas Henry-Louis Mermod.… > Lees verder
Afnemende wanorde: Vernietigen van Michel Houellebecq
Op 26 juni wordt bekend of Houellebecqs roman Vernietigen, in elk geval in omvang zijn magnum opus, de shortlist van de Europese Literatuurprijs 2024 heeft gehaald. Voor de gelegenheid plaats ik hier het stuk dat ik in 2023 over de roman schreef voor de derde, opnieuw herziene en uitgebreide editie van mijn boek Aan de rand van de wereld: Michel Houellebecq (De Arbeiderspers).
‘Als hij niet tegen zichzelf wordt beschermd, slijt een goede vertaler snel. Vertalen is in de strikte zin van het woord een ongezond beroep. Professionele vertalers, die vanwege hun hongerloon gedwongen worden teksten te vervaardigen als blini’s, boek na boek, jaar in jaar uit, kennen rust noch duur en vallen aan zenuwziekte ten prooi.… > Lees verder
Een kooi ging eens een vogel zoeken: Franz Kafka 100 jaar dood
Komt een boer bij de Wet. Hij wil naar binnen, maar de deurwachter houdt hem tegen: misschien mag het later, maar nu in elk geval nog niet. Berustend gaat de man naast de deur zitten wachten, jarenlang. Vlak voor zijn dood vraagt hij waarom er eigenlijk nooit andere mensen om toegang hebben gevraagd. Omdat deze deur alleen voor jou bestemd was, antwoordt de wachter, en hij doet hem dicht.
Het is misschien wel de bekendste parabel uit de hele wereldliteratuur. De auteur ervan, Franz Kafka, was er zo tevreden over dat hij het tekstje losweekte uit zijn onvoltooide roman Der Proceß en opnam in zijn tweede verhalenbundel, Ein Landarzt (1919), na het op 25 januari 1915 al te hebben voorgelezen aan zijn verloofde Felice Bauer en op 27 februari van datzelfde jaar aan zijn vriend Max Brod.… > Lees verder
Wij vieren feest: 2000 maximen
Vandaag is een heuglijke dag, want op onze andere site, wwww.maximen.nl, is zojuist het 2000ste maxime verschenen! De aanwas geschiedt momenteel met 1 nieuw maxime per week, dus noteert u alvast 7 juli 2043 in uw agenda voor het volgende jubileum (ijs en weder dienende).
Intussen is onze bloemlezing Waarover je niet zwijgen kan nog steeds te koop bij uw plaatselijke boekhandel.
Ophef over Michel Houellebecq
Eind vorig jaar verscheen bij De Arbeiderspers de derde, opnieuw herziene en uitgebreide editie van mijn boek Aan de rand van de wereld: Michel Houellebecq. Er zijn ten opzichte van de vorige editie (2019) vijf nieuwe stukken opgenomen: ‘Houellebecq, vertalen’, ‘Lof der vrouwelijkheid’, ‘Compassie’, ‘Afnemende wanorde’ en ‘Ophef’. Eén stuk is geschrapt: ‘Rozenblaadje’. Ook het fotokatern is aangepast, met name door de toevoeging van een serie portretten in absentia die ik in 2019 bij Houellebecq thuis mocht maken (eerder verschenen in de Volkskrant). Hieronder het stuk ‘Ophef’, over twee kwesties die helaas nog steeds voor ophef zorgen.
Twee dingen heb ik tijdens het vertalen van Houellebecqs werk bij vlagen best lastig gevonden: zijn obsessie met seks (al dan niet als metafysica) en zijn ongenuanceerde houding ten aanzien van de islam.… > Lees verder
Nationaliteit, loyaliteit, identiteit
Mijn dochters van 16 en 18 hebben allebei een dubbele nationaliteit. Dat zit zo. In 2003 ben ik met mijn toenmalige (Nederlandse) vriendin in Frankrijk gaan wonen, we kregen daar kinderen en die mochten op hun dertiende het zogeheten droit du sol of jus soli
in werking zetten, waardoor ze zonder naturalisatie van de ene dag op de andere behalve Nederlands ook Frans waren, puur op grond van het feit dat ze op Franse bodem zijn geboren.
In Nederland kennen we dat recht niet. Sterker nog, Nederland is een verklaard tegenstander van dubbele nationaliteiten, die (zegt men) conflicterende loyaliteiten in de hand zouden kunnen werken.… > Lees verder
Wandelaarsnachtlied
Bij een online college poëzie vertalen voor KTV gaf ik de deelnemers laatst een spannende opdracht: vertaal een van de beroemdste gedichten uit de wereldliteratuur, Goethes ‘Wanderers Nachtlied’ (of liever gezegd nummer 2 daarvan, kortweg aangeduid als ‘Ein gleiches’). In het Duits:
Über allen Gipfeln
Ist Ruh,
In allen Wipfeln
Spürest du
Kaum einen Hauch;
Die Vögelein schweigen im Walde.
Warte nur, balde
Ruhest du auch.
De bedoeling was vooral dat de deelnemers zich (dankzij hun kersverse kennis van Roman Jakobsons ‘poëtische functie’) bewust zouden worden van de vele klankherhalingen die het fundament van het gedicht én de moeilijkheid voor de vertaler vormen.… > Lees verder
Waarover je niet zwijgen kan – maximen
Onvindbaar: soms druk ik nul exemplaren van een boek.
– Achille Chavée, ‘Décoctions II’ , vert. R.H.
Zojuist verschenen: Waarover je niet zwijgen kan / Daarover moet je kort zijn (Athenaeum–Polak & Van Gennep), een selectie uit veertien jaar maximen.nl, een nevenproject van Hof/Haan.
Zie hier het bijbehorende nawoord.
Fotografie: nieuw portfolio
Fotografie is inmiddels een volwaardige poot aan mijn creatieve en professionele lijf geworden. Er is een portfoliowebsite in de maak en ik verwacht in 2024 weer een paar keer te exposeren (in Lyon en misschien ook Parijs). Als opmaat voor een mooi fotojaar heb ik een nieuw portfolio gemaakt, ruim 50 procent dikker dan het vorige (80 bladzijden). U kunt het hier bij mij bestellen voor €25 inclusief verzendkosten, of rechtstreeks via onderstaande Blurb-link (sneller en iets duurder).
Een gekuist nawoord
Op last van de erven van Céline, is het nawoord in deze herdruk drastisch ingekort.
Een kort zinnetje in de tweede druk van Oorlog, die deze week verschijnt, onder aan het nawoord.
Een van de clausules van het contract afgesloten door de Nederlandse uitgeverij Athenaeum met de Franse uitgeverij Gallimard, behelst dat de erven Céline hun goedkeuring moeten verlenen aan de voor- en nawoorden bij nieuwe vertalingen. Het nawoord van de Nederlandse vertaler, terugvertaald in het Frans via Deep-L, vond geen genade in hun ogen. Maar de eerste druk van Oorlog lag al lang en breed in de winkel toen die bezwaren kenbaar werden gemaakt.… > Lees verder
Oorlog, een presentatie
Op 20 september werd in het Amsterdamse Spui25 de vertaling van Célines ‘Oorlog‘ ten doop gehouden. Sander van Vlerken, van Uitgeverij Athenaeum, gaf in een fraaie korte inleiding aan waarom hij op dit moment de ideale Nederlandse Céline-uitgever is. Geïnterviewd door literatuurcriticus Margot Dijkgraaf bewees vervolgens cultuurwetenschapper Arnold Heumakers zijn fenomenale kennis van werk en leven van Céline en in één moeite door van de Franse ideeëngeschiedenis. Het leverde nuttige contextualiseringen op van de nog altijd zeer controversiële auteur – contextualiseringen die niets afdeden aan het literaire plezier dat Célines werk tegelijkertijd kan verschaffen, zoals mocht blijken uit drie door uw vertaler voorgelezen fragmenten.… > Lees verder
Rebels en onbegrensd
In het Amersfoortse Rietveldpaviljoen (Centrum voor fotografie en beeldcultuur) loopt vanaf begin september en tot en met zondag 8 oktober de expositie Rebels en onbegrensd, over het werk van grafisch ontwerper Henrik Barends (1945).
De tentoonstelling is een tijdmachine. Ze toont de ontwikkeling van Barends’ vormgevingsarbeid vanaf de jaren ’60 en ’70, toen hij nog met schaar en lijm werkte, tot op heden. Wat vooral in het oog springt is Barends’ fenomenale talent om alle grafische mogelijkheden van letters en cijfers te benutten – zijn handelsmerk.
Samen met partner in crime Anneke Pijnappels (1949) vormt Henrik Barends sinds 1985 Uitgeverij Voetnoot, die tussen 2003 de 24 delen van de welbekende Perlousesreeks publiceerde, waarvoor Henrik het ijzersterke omslag ontwierp.… > Lees verder
‘Je kunt Céline niet onbewogen lezen’
In de hervonden roman ‘Oorlog’ schetst Louis-Ferdinand Céline (1894-1961) de verschrikkingen aan de frontlinie aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. De taal van de omstreden schrijver is rauw en geharnast. Vertaler Rokus Hofstede: ‘Dit is wat oorlog met mensen doet.’
Trouw, zaterdag 9 september 2023. Tekst: Sander Becker
Zijn hele oor zit met bloed aan de grond vastgekleefd, net als zijn mond. Hij merkt het zodra hij wakker wordt. Brigadier Ferdinand heeft ’s nachts buiten gelegen in de modder, zwaargewond, omgeven door hompen vlees. Hij is de enige overlevende van zijn konvooi, dat uiteen lijkt gespat door granaatinslagen. In zijn gehoorgang klinkt een hels gedonder, alsof er een locomotief doorheen dendert.… > Lees verder
Milan Kundera (1 april 1929 – 11 juli 2023)
Ruim twee weken geleden, toen ik in Ierland op vakantie was, bereikte me het nieuws dat Milan Kundera was overleden. Het was geen verrassing, wel een schok. De laatste keer dat ik hem zag, op 19 januari 2017 in Parijs, lunchten we zoals gewoonlijk in zijn stamrestaurant Le Récamier, maar de sfeer was een stuk minder vrolijk dan voorheen. Reden: Milan wist bijna niets meer van zijn eigen boeken, zijn vrouw Vera en ik moesten hem uitleggen waar ze over gingen. Ik zat tegenover een broze man die in niets meer leek op de spotvogel met wie ik goed bevriend was geraakt sinds ik in 1995, helemaal aan het begin van mijn vertaalcarrière, door een vreemde samenloop van omstandigheden zijn tweede Franse roman, L’Identité, mocht vertalen (dank, Caroline Jansen!).… > Lees verder
Te mooi ben je wellicht voor mij
Het ijzingwekkende en hilarische hoogtepunt van Célines Guerre is ongetwijfeld het etentje bij meneer Harnache, waar de militaire medaille van verteller Ferdinand wordt gevierd en waar diens vriend Cascade een smartlap aanheft, ‘Je sais que vous êtes jolie’, een publiekssucces uit 1912, geschreven door Henri Poupon op muziek van Henri Christiné.
Céline heeft het nummer herhaaldelijk in zijn werk geciteerd, onder meer in Londres, Mort à crédit, Guignol’s band I en Féerie pour une autre fois II. In mijn vertaling van de door Cascade gezongen tekstflarden grijp ik terug op de ‘Nederlandsche tekst van Jack Hotte’, uitgebracht in 1913 bij Maison Hotton, Brussel.… > Lees verder
I am going to the guerre de mouvement!
Frappant hoezeer de propaganda van het koninkrijk Pruisen in 1914 lijkt op die van de huidige agressor van Oekraïne. De overweldiging van België door het Duitse Heer in 1914 was een ‘defensieve’ onderneming, België had als natie geen ‘bestaansrecht’, Europa was het toneel van een ‘omcirkeling en wurging van de Germaanse volkskracht…’ – ik citeer uit De Groote Oorlog, het standaardwerk van Sophie De Schaepdrijver, dat ik lees om iets te meer te begrijpen van de historische context van de roman Guerre van Louis-Ferdinand Céline.
‘I am going to the guerre de mouvement! […] Dood aan Gwendor de trouweloze, dood aan de trouweloze Duitsers… Dood aan de verkrachters van het arme België!’… > Lees verder
Annie revisited: De jaren op toneel
Onlangs schreef ik op deze blog hoe ik, op 7 december in Stockholm, Annie Ernaux de hand schudde. Het rare was dat ik haar twee dagen later opnieuw tegenkwam. Ditmaal vond de ontmoeting plaats in Den Haag. Annie had de gedaante aangenomen van vijf vrouwen, of juister gezegd: vijf vrouwen – June Yanez, Hannah Hoekstra, Mariana Aparicio, Tamar van den Dop en Nettie Blanken – waren in haar huid gekropen. Ik heb het over de toneelbewerking, door Eline Arbo, van Ernaux’ De jaren bij het Nationale Theater.
Bevreemdend hoe in die voorstelling realiteit, literatuur en theater door elkaar liepen. Ernaux had in Les Années zes decennia van haar leven gecondenseerd tot een boek van ruim tweehonderd pagina’s, waarin ik als vertaler zes maanden had vertoefd.… > Lees verder
De Ernauxnobeltoespraak, een verslag
Stockholm, december 2022. Tegen twee uur ’s middags is de zon achter de horizon verdwenen. Om vier uur ’s middags schitteren alle dertien kroonluchters in de Grote Zaal van het oude beursgebouw waar de Zweedse Academie is gevestigd, ze weerkaatsen in het verguldsel op de muren. Om vijf uur ’s middags zal de Franse schrijfster Annie Ernaux hier de toespraak afsteken die traditiegetrouw gepaard gaat met de toekenning van de Nobelprijs Literatuur. Naarmate de honderden toehoorders binnendruppelen in de academiezaal, dooft geleidelijk aan het geroezemoes, totdat er, even voor vijven, alleen nog een gewijde stilte heerst.
Ik zit ergens achterin, naast Elik Lettinga, uitgever van De Arbeiderspers, en Tom Van de Voorde, literatuurprogrammator bij Bozar (waar op 1 februari 2023 een avond aan Ernaux wordt gewijd).… > Lees verder
DWDD: een dangereuse liaison
Ik lees het onthutsende stuk over DWDD in de Volkskrant en denk met weemoed terug aan die dag in januari 2018 toen ik ’s ochtends om kwart over vijf in mijn woonplaats Autun (Bourgogne, France) de deur achter me dichtsloeg om in Amsterdam bij DWDD te gaan vertellen over mijn – later dubbel bekroonde – vertaling van Les Liaisons dangereuses (Riskante relaties), het mooiste boek van de 18de eeuw.
Ook de liaison tussen Autun en Amsterdam was dangereuse, want er heerste die dag een ‘uitzonderlijk zware storm’ (dixit KNMI). Vanaf Antwerpen, dat ik met moeite had bereikt, bleken er geen treinen meer naar het noorden te gaan, maar gelukkig wist ik nog net een kaartje voor de overvolle Flixbus te bemachtigen.… > Lees verder
Proust 100 jaar dood: zeven redenen om hem eindelijk eens te lezen
U hebt hem al jaren in de kast staan, maar hij schrikt u af. Te dik. Te oud. Te wuft. Te moeilijk. Denkt u, en u hebt ongelijk. Zeven redenen om hem eindelijk eens te lezen.
1. Iedereen heeft het altijd over Proust
De eerste reden is er eigenlijk geen. Wat kan u het schelen dat iedereen het altijd maar over Proust heeft? Hele boekenkasten worden er over hem volgeschreven. Volgens kenner Maarten van Buuren is hij inmiddels wereldrecordhouder op dat gebied, ruim voor Homerus, Dante, Shakespeare en Kafka, en dus officieus de grootste schrijver ooit. Prousts enige min of meer voltooide roman, A la recherche du temps perdu, staat trouwens ook in het Guinness Book of Records als het dikste boek dat ooit is verschenen (bijna 10 miljoen lettertekens), dus het is niet zo heel vreemd dat zijn werk veel inkt doet vloeien.… > Lees verder
Eicel zoekt zaadcel: Proust in de kiem
In de Franse pers wordt al van de heilige graal gesproken: de herontdekking én publicatie van een van de beroemdste kwijtgeraakte manuscripten ooit. Auteur: Marcel Proust, de man van tien miljoen – want zoveel lettertekens telt zijn megaroman À la recherche du temps perdu ongeveer, die daarmee volgens het Guinness Book of Records de twijfelachtige eer heeft het dikste boek ter wereld te zijn. Het nu teruggevonden manuscript, dat in de volksmond bekendstaat als ‘de roman van 1908’ of zelfs gewoon ‘de 75 vellen’, kan waarschijnlijk het best worden omgeschreven als de eicel van het grote werk, die alleen nog maar hoefde te worden bevrucht – wat niet lang daarna ook inderdaad gebeurde.… > Lees verder
Je hoeft niet altijd mee te doen: Houellebecq als essayist
Een anarchist die hartstochtelijk voor orde pleit. Een antiliberaal die naar parenclubs gaat en niet per se tegen sekstoerisme is. Een als rechts bekendstaande polemist die zich op Karl Marx beroept. Een solist die het liefst wil opgaan in de massa. Een katholiek die niet in God gelooft.
Dat alles is Michel Houellebecq, Frankrijks sterschrijver. Zijn romans zijn geliefd en gehaat bij rechts én links, waarschijnlijk omdat ze onmogelijk kunnen worden vastgepind op één ideologisch standpunt en tegenstrijdigheden niet uit de weg gaan, maar juist opzoeken. Maar hoe zit het dan in zijn essays, columns en polemieken, teksten waarvan we op grond van de conventies van het genre mogen aannemen dat de schrijver er in alle openheid zijn eigen standpunten in verwoordt?… > Lees verder
Annie Ernaux bedacht de autobiografie zonder ‘ik’
NOBELPRIJS LITERATUUR Annie Ernaux gold al enkele jaren als kanshebber, nu heeft Franse schrijfster de Nobelprijs echt binnengehaald, als 17de vrouw op 119 laureaten. Een portret door haar Nederlandse vertaler Rokus Hofstede
‘Pour venger ma race’: een veelzeggende uitspraak van kersvers Nobelprijswinnares Annie Ernaux in de recente documentaire Les années Super 8, gemaakt door zoon David Ernaux-Briot op basis van het filmarchief van de familie Ernaux uit de jaren 70 en 80. (Die film is online te zien op Arte-tv).
Onder de beelden van een gelukkig, gesetteld gezinsleven in Annecy, vertelt Ernaux dat ze in de vroege jaren 70 in het geheim begon te schrijven aan een roman.
Leugens in kraakhelder proza: Éric Zemmour
Eerst maar eens terug naar 2017. Ik schreef toen op deze plek, aan de vooravond van de Franse presidentsverkiezingen: ‘Mocht Macron met Marine Le Pen de tweede verkiezingsronde bereiken, dan is hij vrijwel zeker van de eindoverwinning omdat hij kan rekenen op de steun van gematigd links en rechts.’ Zo gezegd, zo gedaan. Maar ik vervolgde met een vraag: ‘Hoe sterk kan een president zijn die is gekozen om wat hij niet is? Wakkert zo’n president de polarisatie niet alleen maar verder aan?’
Inmiddels zijn we vijf jaar en twee mondiale crises verder, en staan de presidentsverkiezingen weer voor de deur.… > Lees verder
State of Translation-lezing 2020
[Een sterk ingekorte versie van deze lezing is hier te vinden.]
De State of Translation-lezing is bedoeld om één keer per jaar te kijken hoe de zaken ervoor staan in wat in de volksmond Vertalië wordt genoemd. Welnu, something is rotten in the State of Translation. Met die stelling hoop ik u het komende halfuur zoet te houden.
Deze lezing is aangekondigd onder de titel ‘De vertaler als auteur’, en in de beschrijving werd de suggestie gewekt dat het daarbij om een tamelijk radicaal standpunt ging. Ik moet u wat dat betreft helaas teleurstellen. Niet alleen weten mensen die mij een beetje gevolgd hebben dat ik dit standpunt al zo’n twintig jaar verkondig en dat het dus eigenlijk gewoon een stokpaardje is, ook juridisch gezien is het idee van de vertaler als auteur een volstrekt open deur, een waarheid als een koe.… > Lees verder
Stijl in vertaling
‘Ik zeg weleens bij wijze van boutade dat een vertaler meer schrijver is dan een schrijver, omdat een vertaler alleen gaat over stijl, terwijl een schrijver er nog een hele wereld bij moet verzinnen…’
Half oktober 2021 deed Rokus zijn zeg in een online-lezingenreeks van het Expertisecentrum Literair Vertalen – al die lezingen zijn nu online beschikbaar op de Kennisbank van het ELV.
Dertig jaar Nouvelles Voix
Interview met Rokus Hofstede, vertaler van Annie Ernaux
De Nederlandse essayist Rokus Hofstede heeft meer dan zestig Franse boeken vertaald, waaronder De jaren van Annie Ernaux, dat werd gepubliceerd in 2020 door de Arbeiderspers met steun van het Nouvelles Voix-programma van het Institut français des Pays-Bas. Zijn werk werd bekroond met de Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2021.
In december 2020 kreeg u de Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2021 voor beste vertaling van een literair werk naar het Nederlands. Hoe was het om deze prijs in ontvangst te mogen nemen?
“De Martinus Nijhoffprijs bekroont niet zozeer een ‘beste vertaling’ – als zoiets al kan bestaan, een vertaling is niet meer dan een voorstel tussen ontelbaar veel mogelijke voorstellen – als wel een ‘vertaaloeuvre’ – al klinkt dat woord overdreven pretentieus; het gaat in feite om een steeds opnieuw aangegaan lijf-aan-lijfgevecht met teksten die steeds heel verschillende eisen kunnen stellen aan de vertaler: kennis en techniek, maar ook muzikaliteit, precisie, inventiviteit… Wat me bijzonder gelukkig maakt, is dat met deze prijs de kwaliteit van mijn werk wordt erkend ondanks het feit dat ik vaak moeilijke of minder bekende, minder geconsacreerde auteurs heb vertaald – auteurs uit de literaire marge (la France profonde, België, Zwitserland) of uit de historische avantgarde, auteurs die geen romans maar essays of geesteswetenschappelijke teksten hebben geschreven.
Schrijven met de spiegel op de rug
Wat kan literatuur nog zijn en doen in het tijdperk van Twitter en Instagram? Moet ze de maatschappelijke ontwikkelingen volgen, of kan ze ook het voortouw nemen? Onderstaand stuk, verschenen in de Volkskrant van 29 mei, kan ook als een bescheiden poëtisch manifest worden gelezen: een bijsluiter bij mijn in juni verschenen roman Ramkoers.
Het is weer Boekenweek! Eindelijk, na drie maanden uitstel waarin de boekwinkels nauwelijks klanten konden ontvangen, terwijl de bibliotheken dicht waren (maar gelukkig waren de slijterijen open, dat maakte veel goed). Niet dat we ons nu ineens massaal mogen gaan verdringen in die boekwinkels om ons jaarlijkse boek te kopen en daarmee het Geschenk in ontvangst te nemen, maar toch: de Boekenweek is een teken van hoop.… > Lees verder
Schrijf je fictie, verzin dan ook echt iets – interview met Laurent Binet
Hoe schrijft de schrijver? Laurent Binet keert de geschiedenis om in Beschavingen: ‘Ik vind het absurd om realistische romans te willen schrijven, dan zijn documentaires over maatschappelijke onderwerpen veel interessanter.’
Het waait en regent in Parijs, en Laurent Binet doet niet open. Is hij de afspraak vergeten, die we al een paar weken geleden hebben gemaakt? Gelukkig heb ik zijn telefoonnummer en blijkt het een misverstand: hij zit op me te wachten in een café twee huizenblokken verderop, aan de kade van het Canal de l’Ourcq. Hij komt er duidelijk vaker, het is zelfs min of meer zijn stamcafé. Binet is een spraakwaterval, voor ik het weet zijn we verwikkeld in een geanimeerd gesprek over verkoopcijfers (in Nederland verkoopt hij haast beter dan in Frankrijk), omgang met vertalers (van sommigen hoort hij nooit iets) en zodoende over een schrijver die ik zelf vertaal: Milan Kundera, die onder vertalers bekendstaat als de meest bemoeizuchtige schrijver ooit.… > Lees verder
Gestolen manuscripten van Céline teruggevonden
[Naschrift oktober 2022: het onderstaande verdient inmiddels enige nuancering. De manuscripten waren in 1944 namelijk niet gestolen, maar gewoon aangetroffen door de nieuwe bewoner van het huis, die na de oorlog twee keer vergeefs heeft geprobeerd ze terug te geven; Céline weigerde.]
De Franse krant Le Monde kwam afgelopen donderdag met groot literair nieuws. Een verloren gewaande stapel manuscripten van een van de grootste Franse schrijvers van de vorige eeuw, Louis-Ferdinand Céline, blijkt al ruim vijftien jaar in het bezit te zijn geweest van een inmiddels gepensioneerde toneelcriticus van het dagblad Libération, Jean-Pierre Thibaudat. Onder de documenten bevinden zich een volledige, totaal onbekende roman, 600 vellen van een andere roman waarvan maar een paar passages bekend waren, een manuscript van Dood op krediet en tal van privédocumenten.… > Lees verder
Denis Diderot: schrijver voor de toekomst
Consult bij de Nederlandse oogarts in de Bourgondische provinciestad Autun (waar de Tour de France laatst nog doorheen kwam). Met grote moeite ontcijfer ik de allerkleinste lettertjes van de leestest, een fragment over de liefde, en daaronder de auteur: Diderot. ‘Die heb ik vertaald!’ roep ik tegen de assistente. Zij: ‘Echt waar? Dat moet vreselijk zijn geweest!’
Denis Diderot (1713-1784) is een schrijver die alle Franse kinderen in de loop van hun schoolloopbaan wel een paar keer tegenkomen. Eerst als hoofdredacteur van de beroemde Encyclopédie, dan als vierde Verlichtingsdenker in het rijtje Montesquieu, Voltaire en Rousseau (zij het op ruime afstand van de Grote Drie), en met een beetje geluk ook nog een keer tijdens de literatuurles, want ‘behalve encyclopedist en filosoof was Diderot ook romancier’, weet elke enigszins literair onderlegde Fransman.… > Lees verder
Hôtel de Lourdes, Oostakker
Op 10 juli 2021 vond in Hôtel de Lourdes, Oostakker, en ter gelegenheid van de Nijhoffprijs 2021, een feestmaal plaats, aangeboden door de laureaat aan enkele vrienden en getrouwen. Bij die gelegenheid stak de Franse vertaler Daniel Cunin onderstaande tafelrede af. Bij wijze van vormdwang verwerkte hij een dertigtal door R.H. vertaalde titels in zijn tekst. Katrien Vandenberghe vermeerderde in haar Nederlandse vertaling dat aantal nog eens met een half dozijn. Hieronder beide versies van die tafelrede.
Pour Rokus Hofstede
Aujourd’hui, grâce à Rokus, nous renouons, dans cet espèce d’espace, avec une vieille tradition, celle des banquets célébrant tout autant la littérature qu’une personne ou une parution donnée.… > Lees verder
Nijhoffprijs 2021, de uitreiking
Een filmische impressie van de Nijhoffprijsuitreiking, op 24 juni 2021 in Amsterdam.
Een zondvloed van vóór de zondvloed: Roorda vertalen
[De sedert 2009 bestaande vertaalrubriek op de site van Athenaeum Boekhandel is haast ongemerkt een fundgrube geworden van buitenlandse literatuur in Nederlandse vertaling, en daarmee van de Nederlandse vertaalcultuur als zodanig. Op 14 juni 2021 verscheen dit stukje over stukjesschrijver Roorda, over de paraplu en Mussolini, en over het compenseren van een werkwoordspelige voetnoot – naar aanleiding van de verschijning van Roorda’s Het vrolijke pessimisme en Mijn zelfmoord, twee van de Schwob-lentetitels]
Minuscule schokjes
Regen is antediluviaal.*
* De lezer vergeve mij deze zondvloed van vóór de zondvloed. (Noot auteur)
Wie Roorda wil vertalen, mag de woordspeling niet schuwen.
Een vertaler die van geluk mag spreken. Over Annie Ernaux’ De jaren
Geluk is als je van je uitgever te horen krijgt: ‘Oké, we doen het!’, nadat je geruime tijd ‘Nee, we doen het niet…’ te horen hebt gekregen. Je kon vurig betogen dat Les Années in Frankrijk de status van hedendaagse klassieker had, je kon aanvoeren dat het Annie Ernaux’ magnum opus was, een samenvatting van haar hele oeuvre, geschreven met het rijpe meesterschap van een auteur die twintig titels achter zich had liggen – dat soort argumenten legden toch niet zoveel gewicht in de schaal als de matige verkoopcijfers van haar laatste boek, Mémoire de fille (2016, ook door jou vertaald als Meisjesherinneringen, 2017).… > Lees verder
Walter van der Star (1954-2021)
Op donderdag 25 maart j.l. overleed Walter van der Star, de dierbare collega die ik de afgelopen kwarteeuw steevast aanbeval als ik geen tijd had voor een opdracht. Patafysicus, boekverzamelaar, occasioneel boekverkoper, non-fictievertaler – Van der Star was van vele markten thuis. Hij draaide zijn hand niet om voor hondsmoeilijke filosofische teksten maar evenmin voor essays over film of beeldende kunst, geschiedschrijving of theologie. 
Ik kende hem als een eenpitter, al vertaalde hij dikwijls samen met anderen; hij zocht geen erkenning, hij kreeg geen werkbeurzen van het Letterenfonds, hij leefde bij de gratie van hemelse dauw en shag van Van Nelle.… > Lees verder
Nu officieel aangekondigd: Ramkoers, roman
Het is nu officieel: mijn roman Ramkoers gaat 8 juni verschijnen bij De Arbeiderspers. De boekpresentatie vindt op 4 juni plaats bij galerie KochxBos in Amsterdam, in combinatie met de opening van een tentoonstelling van vier van mijn fotoreeksten. Meer nieuws volgt later, afhankelijk van de corona-omstandigheden.
De kunde van het verschil
Vertalen is de kunde van het verschil. Taalverschil, tijdsverschil, cultuurverschil, genderverschil, verschillen in kennis en ervaring… Elke vertaler moet zich rekenschap geven van die verschillen en zich ertoe verhouden – om ze glad te strijken of ze aan te zetten, naar believen. Juist de bewuste omgang met verschillen, het lucide besef van de problemen die ermee gepaard kunnen gaan, zijn voorwaarden voor een goede vertaling, en ook, in een bredere context, voor het samenleven in een superdiverse maatschappij. De kunde van het verschil: techniek en ethiek in één.
Een vrouwelijke collega, wier naam ik uit kiesheid verzwijg, trok enigszins smalend mijn vermogen om de Franse schrijfster Annie Ernaux te vertalen in twijfel.… > Lees verder
Troost en betekenis
reeks het leven, een gebruiksaanwijzing
‘Waar ik er niet helemaal bij hoor, daar voel ik me thuis’
Rokus Hofstede is een auteur, al schrijft hij nooit onder eigen naam. Nu hij de prestigieuze Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2021 krijgt, wordt de vertaler tot zijn grote verrassing uit de schaduw gehaald. ‘Benieuwd wat ik te zeggen heb.’
Guinevere Claeys
DSL, zaterdag 19 december 2020
Had iemand het me dan ingefluisterd? Het kon niet anders of het was me al ter ore gekomen dat hij dit jaar de laureaat zou worden van de Martinus Nijhoff Vertaalprijs. Waarom wou ik hem anders interviewen? Hij, Rokus Hofstede, een vertaler, thuis in volstrekte onzichtbaarheid.… > Lees verder
Expositie: Autun – un fil infrarouge
Sinds afgelopen maandag hangen er op een tiental plaatsen in Autun infraroodfoto’s die ik sinds oktober in en om de stad heb gemaakt. Het is een geluk dat de tentoonstelling is doorgegaan, want door de tweede Franse lockdown zag het er somber uit. De beelden borduren in zekere zin voort op mijn fotoreeks over de eerste lockdown, die bestond uit namaak-infraroodbeelden.
Dit keer dus echte: ik heb een HR72-filter op mijn lens gezet om al het zichtbare licht (tot 720 nanometer) te blokkeren. Met sluitertijden van rond de twee seconden dringt er dan toch nog genoeg (infrarood) licht tot de sensor door om foto’s te kunnen maken, die na uitgebreide bewerking een feeëriek resultaat kunnen opleveren:
Vegetatie springt eruit, want bladeren weerkaatsen veel infrarood licht.… > Lees verder
Wij vieren feest
Hof en Haan hebben vandaag iets te vieren. Alleen niet om dezelfde reden. Haan viert de opening van zijn tweede fototentoonstelling, waarover later meer. Hof viert iets nog veel feestelijkers, namelijk de ontvangst van de Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2021. Hieronder het persbericht.
Het Prins Bernhard Cultuurfonds kent de Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2021 toe aan Rokus Hofstede voor zijn vertalingen uit het Frans. De jury noemt zijn oeuvre ‘een indrukwekkende prestatie van zeer hoge klasse’. Aan de prijs is een bedrag van 35.000 euro verbonden. De uitreiking van de Martinus Nijhoff Vertaalprijs vindt in de eerste helft van het komend jaar plaats.… > Lees verder
Fotoreeks over de lockdown: Covid-1_
Tijdens de lockdown heb ik in mijn woonplaats Autun een reeks foto’s gemaakt, die in de plaatselijke Galerie du Passage recentelijk is geëxposeerd onder de titel Covid-1_. Het zijn beelden van een uitgestorven wereld, een andere planeet haast – vandaar ook de Martiaanse kleuren, tevens een hommage aan de oorlogsreportages van Richard Mosse. De foto’s zijn des te schrijnender omdat in de afgebeelde goedkope huurflats mensen opgesloten zaten: in Frankrijk mocht iedereen maar een uur per dag naar buiten, binnen een straal van een kilometer. Het project is dan ook een schoolvoorbeeld van de Baudelairiaanse ‘schoonheid uit lelijkheid’.
Ik beschouw de zorgvuldig gerangschikte en aan rode nylondraden opgehangen beelden als één werk, hoewel de meeste ervan ook zelfstandig door het leven kunnen gaan.… > Lees verder
Annie Ernaux, De jaren (booktrailer)
Trailer, teaser, appetizer, hoe noem je zoiets? Daar wil ik vanaf zijn – het is een filmpje. Waarom? Omdat de Singel Uitgeverijen geen boekpresentaties organiseren zolang corona rondwaart, omdat ‘makers’ desalniettemin wat steun in de rug kunnen krijgen van het Nederlands Letterenfonds om ‘de brug naar lezers te slaan’, en omdat een familievakantie ons toevallig begin september naar Normandië bracht, waar Annie Ernaux (auteur van De jaren, eerdaags te verschijnen bij De Arbeiderspers) geboren en getogen is. “Zie je wel, zelfs op vakantie gaat het weer om jouw werk.” Inderdaad, hoewel er zonder de goede ideeën en de koelbloedigheid van Ilse Joliet, Jan Hofstede en Victor Van Rossem niets van in huis was gekomen – ziet dat van hier.… > Lees verder
Forme ou vent : TRAMUNTANA
Le noir : absence de lumière. Si photographier veut dire écrire avec la lumière, c’est donc sur la page noire que ça commence. S’y tracent alors – dans le temps, c’est-à-dire dans le mouvement, si infime qu’il soit – des formes et des tons.
C’est dans la nuit (qu’elle soit réelle ou « américaine ») et ses lisières que le désir de naître, la lutte entre forme et vent, sont palpables pour l’œil humain. On devine, on essaye de mieux voir, une image potentielle se dessine.
Cette série, réalisée sous l’aimable direction de Richard Dumas, est ma troisième avec Eyes In Progress qui porte bien son nom.… > Lees verder
‘Hooggeachte Herman,’
Ronse, 7 mei 2020
Hooggeachte Herman,
U beschrijft mijn uitzicht.
In ‘Bij mijn venster’ maken op een heerlijke junimiddag omstreeks 1820 de Franse dichteres Marceline Desbordes-Valmore en de eveneens Franse schilder Jacques-Louis David een tochtje per rijtuig richting Alsemberg en Beersel, naar een belvédère boven de Zennevallei. Ze stijgen af ‘ter plaatse genoemd Jeruzalem op Kesterbeek’, een ‘steile heuvel vanwaar men het hele panorama kan bestrijken’. Waarna u de lezer onthaalt op een vier pagina’s lange, lyrische beschrijving van uw eigen Beerselse uitzicht. ‘Het geweldigste is de lucht, de ruimte die massaal op de bonte bodem staat, veel kleuriger dan hij, en die verschiet in bedwelmende verten…’ Voor het zover is, reist Desbordes-Valmore per postkoets van Parijs over Rijssel naar Brussel; u laat haar ‘dalen in de ruime Scheldevallei, en dan, Doornik voorbij, de Zuidoostvlaamse bergages langs’, landen ‘te Ronse, dat in een kom van koepels verborgen ligt.’… > Lees verder
Nu als e-boek op Hof/Haan: Publieke vijanden van Michel Houellebecq & Bernard-Henri Lévy
Michel Houellebecq & Bernard-Henri Lévy
Publieke vijanden
Vert. Martin de Haan & Rokus Hofstede
E-boek (Epub2)
ISBN 978-94-92946-01-0
€7,45
Lees een fragment
Twee schrijvers, twee publieke figuren, twee geliefde koppen van Jut. Michel Houellebecq en Bernard-Henri Lévy hebben weinig gemeen, behalve dat ene gegeven: ze zijn allebei ‘tamelijk verachtelijke individuen’. Reden genoeg om elkaar per brief eens goed de maat te nemen.
De een heeft naam gemaakt als auteur van grimmige romans waarin de mens wordt neergezet als een wreed en egoïstisch dier. De ander is filosoof en reist de wereld rond als voorvechter van de mensenrechten. Alleen al het feit dat deze twee mannen elkaar hebben gevonden in een correspondentie, mag zeer bijzonder heten.… > Lees verder
State of Translation 2020: de vertaler als auteur
De State of Translation is bedoeld om één keer per jaar te kijken hoe de zaken ervoor staan in wat in de volksmond Vertalië wordt genoemd. Welnu, something’s rotten in the State of Translation.
‘De vertaler als auteur’, dat klinkt radicaler dan het is. Volgens de Berner Conventie, het verdrag uit 1886 dat nog altijd de basis van het auteursrecht vormt, worden vertalingen beschermd als oorspronkelijke werken – niet alsof het oorspronkelijke werken waren, maar in de hoedanigheid van oorspronkelijke werken. Vertalers gelden als auteurs omdat zij bestaande werken omzetten in nieuwe werken, niet door het origineel gewoon even over te typen in een andere taal, maar door naast het origineel met heel andere materialen en technieken – de woorden en structuren van een andere taal – van de grond af iets nieuws op te bouwen wat zoveel mogelijk op dat origineel moet lijken.… > Lees verder
De boekvertaler: mens én auteur
We lezen tegenwoordig veel over de sociaal-economische situatie van verschillende categorieën zelfstandigen. Met schrijvers en freelance journalisten is het niet al te best gesteld, maar hoe zit het met de vertalers van de buitenlandse boeken die we lezen? Martin de Haan, zelf vertaler, geeft een rondleiding door de catacomben van zijn beroep.
Zomaar een informatiekraampje op zomaar een boekenbeurs, een jaar of tien geleden. Achter de tentoongestelde boeken, allemaal vertalingen, staan een paar vriendelijke vrijwilligers de bezoekers te woord. En dan valt die ene, oprecht verbaasde vraag, die diezelfde dag nog een paar keer zou langskomen: ‘Dus boeken worden nog altijd door mensen vertaald?’… > Lees verder
‘Een goed boek overleeft de vertaling’
Het blijft fascinerend om te zien hoe de grootste dooddoeners over vertalen circuleren onder mensen van wie je zou denken dat ze beroepshalve goed geplaatst zijn om beter te weten.
Want wat is vertalen? Vertalen is schrijven.
Schrijven, die activiteit hebben vertalers gemeen met een andere categorie auteurs die de schrijfkunst beoefenen: schrijvers. Desalniettemin kom je veelvuldig, ook bij schrijvers, dat wil zeggen bij kenners van de literatuur, bij beroepslezers, de gemakzuchtigste gemeenplaatsen over het vertalen tegen – doorgaans weinig doeltreffende schaamlapjes voor wat niet anders dan structurele minachting kan heten.
Het is een overbekende discussie telkens als een leeservaring tegenviel: zou het aan de vertaling liggen?… > Lees verder
Non est Bielefeld
Two bees went looking for Bielefeld. At the indicated spot they saw a lot of houses and buildings, but no Bielefeld.
Two rabbits went looking for Bielefeld. At the indicated spot they saw a lot of roads and streets, but no Bielefeld.
Two lions went looking for Bielefeld. At the indicated spot they saw a lot of people shouting and running, but no Bielefeld.
‘This “Bielefeld” is just a primitive belief, an idea without substance,’ the animals said to each other: ‘Non est Bielefeld.’ This conclusion still holds.
‘Frag’ nicht…’
In Übersetzerhaus Looren bracht ik dit jaar een nijvere junimaand door met werken aan vertalingen van Roorda en Johannin. Intussen verscheen mijn discrete debuut in de Duits-Zwitserse letteren: Nöis für öis, het sufferdje van Wernetshausen – het dorp in het Zürcher Oberland waar het vertalershuis is gevestigd – publiceerde bijgaand stukje – over het volkslied van een liefde en de dood van een tenor.
Zomerdromen
Het is weer eens erg rustig op Hof/Haan. Toch hebben we niet stilgezeten: binnenkort verschijnt bij Lebowski onze vertaling van J.-K. Huysmans’ En ménage, onder de mooie dubbelzinnige titel Aan de vrouw. En in de tussentijd heb ik zelf een masterclass portretfotografie bij Richard Dumas gedaan. Nieuw beroep erbij?
Filter-column: Vertalen in de toekomst
Ruim tien jaar na *Overigens schitterend vertaald is er weer een vertaalpleidooi. Het heet verTALEN voor de toekomst (hier te downloaden), en het vrolijke woordspel in de titel maakt al duidelijk waar de nadruk dit keer vooral ligt: niet op literatuur, maar op taal – om precies te zijn op 1) de afnemende belangstelling in Nederland en Vlaanderen (blijkens de instroom van talenstudenten) voor andere buitenlandse talen dan het Engels, 2) het daardoor verschralende aanbod aan talen in de vertaalopleidingen, 3) de beperkte middelen om studenten Nederlands in het buitenland goed te leren vertalen, en 4) een beetje los daarvan, de kwetsbare positie van literair vertalers, die het vak niet aantrekkelijk maakt.… > Lees verder
Wegens succes geprolongeerd: zomercursus literair vertalen F-N in Autun
Na het succes van vorig jaar nu opnieuw in Autun (Bourgogne): zomercursus literair vertalen Frans-Nederlands o.l.v. onze medewerker Haan. Drie of vier dagen (afhankelijk van het aantal deelnemers) diepgaande bespreking van thuis voorbereide tekstfragmenten, waarbij alle onderdelen van het vak vanzelf aan bod komen: ’technische’ dingen zoals ritme, klank, zinsbouw, realia, verwijzingen, humor, beeldspraak, maar ook zaken als vertaalstrategie, vertaalopvatting etc.
In augustus (week 34) vertalen we een aantal korte beschouwende teksten van Michel Houellebecq, in juli (week 28) waarschijnlijk liefdesbrieven van François Mitterrand. Voor de inwendige mens wordt gezorgd. Kosten: 395 euro. Toelatingseis: goede kennis van het Frans, goede schriftelijke beheersing van het Nederlands.… > Lees verder
Boze witte man
Aan de rand van de wereld is herdrukt! En niet zomaar herdrukt: ik heb het hele boek aangepast naar de stand van zaken anno 2019 en er vier nieuwe stukken aan toegevoegd, waaronder ‘Doodgaan II’ van Houellebecq zelf (een commentaar op ‘Doodgaan I’) en een stuk over Serotonine. Voor de gelegenheid hier alvast een voorproefje. Deze tekst zal op 16 mei ook centraal staan tijdens een gesprek tussen psychiater Dirk De Wachter en mijzelf in het Brusselse debatcentrum deBuren.
‘Bent u communist, meneer Kundera? – Nee, ik ben romancier.’ ‘Bent u dissident? – Nee, ik ben romancier.’ ‘Bent u links of rechts?… > Lees verder
Houellebecq in Amsterdam
Michel Houellebecq bracht afgelopen vrijdag een verrassingsbezoek aan Amsterdam, waar hij samen met zijn vrouw Lysis het Boekenbal en de presentatie van Serotonine bijwoonde.
Serotonine verschenen!
De zevende roman van Michel Houellebecq is vandaag in vertaling verschenen. De eerste foutjes worden al gesignaleerd op Twitter. Wie vindt de meeste?
‘In Mogelijkheid van een eiland […] had ik aanvankelijk geschreven dat Daniel uit zijn Bentley stapte. Een paar maanden later wees mijn Nederlandse vertaler […] me erop dat de Bentley vijftig bladzijden eerder was verkocht; normaal gesproken had Daniel uit zijn Mercedes moeten stappen. Niemand bij de Franse uitgeverij had iets gezien. Bij die parkeerplaats langs de snelweg zag ik de Bentley voor me; ik heb hem braaf door de Mercedes vervangen. Heb ik daar goed aan gedaan?… > Lees verder
Over de eerste zin uit De grote angst in de bergen van Charles-Ferdinand Ramuz
‘Le Président parlait toujours. La séance du Conseil général, qui avait commencé à sept heures, durait encore à dix heures du soir.’
Het onnozelste eerste zinnetje kan de vertaler die zijn moed bijeen heeft geraapt meteen perplex doen staan.
De lezer van de openingspagina van Ramuz’ roman De grote angst in de bergen, oorspronkelijk gepubliceerd in 1926 als La Grande Peur dans la montagne, wordt geteleporteerd naar een klein bergdorp in het kanton Wallis, ergens eind 19e of begin 20e eeuw, midden in een zich voortslepende vergadering van de dorpsraad – het orgaan voor gemeentelijk zelfbestuur waarin alle volwassen mannelijke dorpsbewoners inspraak hebben, oftewel het hoogste lokale besluitvormingsorgaan, conform de lange basisdemocratische traditie die Zwitserland rijk is.… > Lees verder
Onderworpen: de titel
Vaak wordt me gevraagd waarom de Nederlandse titel van Houellebecqs Soumission niet Onderwerping luidt, in plaats van Onderworpen. Ik ben daarin niet over één nacht ijs gegaan. Het Franse soumission is de letterlijke vertaling van islam, wat zoiets als ‘overgave’ betekent: de overgave van de mens aan God. Het Franse woord is dominant passief. Het Nederlandse woord ‘onderwerping’, daarentegen, is dominant actief en zou als titel onmiddellijk worden gelezen als ‘bedwinging, beteugeling, onderdrukking’. Dat wilde ik voorkomen. Toch zou de eenduidig passieve titel Overgave (bij De Arbeiderspers al ingepikt door Arthur Japin, en dus sowieso geen optie) ook niet echt goed zijn geweest, want ‘soumission’ kán een actieve betekenis hebben, zoals ‘onderwerping’ trouwens ook een passieve betekenis kan hebben (beide worden overschaduwd door de dominante betekenis, tenzij de context anders bepaalt).… > Lees verder
De nieuwe Houellebecq: provocerend en profetisch?
De nieuwe Houellebecq is er! De pers heeft de stoplappen maar weer eens afgestoft: het is boek is uiteraard ‘provocerend’ en ‘profetisch’.
Mijn eigen leesindruk: Sérotonine is een verrassend intimistische roman zonder al te grootse vergezichten, de eerste sinds De wereld als markt en strijd (1994) die niet langzaam de toekomst in glijdt.
Later meer, eerst maar eens de vertaling zien af te krijgen.
Kundera weer Tsjechisch?
Opmerkelijk bericht in de media: Milan Kundera zou van de Tsjechische premier Andrej Babiš weer Tsjech mogen worden, nadat het staatsburgerschap van zijn geboorteland hem in 1979 was afgenomen (hij en zijn vrouw Vera bezitten sinds 1981 de Franse nationaliteit).
Mijn eerste reactie: dit moet een politieke publiciteitsstunt van de populist Babiš zijn. Kundera weigert al sinds de jaren 1980 als een Tsjechische schrijver te worden behandeld, niet alleen omdat hij als schrijver zijn moedertaal allang heeft verruild voor het Frans (de definitieve, gezaghebbende editie van zijn hele Oeuvre is verschenen in de Bibliothèque de la Pléiade), maar vooral ook omdat wat hem interesseert niet zozeer de taalkunst, als wel de romankunst is (waarover hij ook tal van essays heeft geschreven).… > Lees verder
De klaagzang van de vertaler
Bij toeval stuit ik bij Bol.com op een klantenrecensie van Maarten Steenmeijers boek over het vertalen van literatuur, Schrijven als een ander (Wereldbibliotheek, 2015). De klant in kwestie, Hettie Marzak, die onder andere ook recenseert voor Literair Nederland, besluit haar betoogje met de volgende constatering:
… > Lees verderSteenmeijer geeft interessante feiten en meningen weer en het boek leest heerlijk. Vooral ook alle ‘even’ verhalen over bekende schrijvers weet hij boeiend te brengen. Maar gaandeweg begin ik me te ergeren aan zijn voortdurende gebedel om erkenning van literaire vertalers en de klaagzang over het gebrek daaraan, die volgens mij niet terecht zijn. Steenmeijer wil het liefst zijn naam gedrukt zien als co-auteur, omdat je volgens hem als vertaler het boek helemaal opnieuw schrijft.
Dr. Elly Jaffé Prijs 2018 naar Martin de Haan
De Dr. Elly Jaffé Prijs 2018 voor de beste vertaling uit het Frans van de afgelopen drie jaar is toegekend aan Martin de Haan, met name voor zijn vertalingen van Jean Echenoz (14), Michel Houellebecq (Onderworpen) en Pierre Choderlos de Laclos (Riskante relaties). ‘De jury is zeer onder de indruk van De Haans volmaakte Nederlandse stijlgevoel, de rijke woordenschat en idiomatische oplossingen waardoor de Franse tekst dankzij deze vertalingen een tweede adem krijgt’, aldus juryvoorzitter Philip Freriks afgelopen donderdag tijdens de bekendmaking van de winnaar in VondelCS in Amsterdam.… > Lees verder
Filter Vertaalprijs 2018 voor Riskante relaties
Riskante relaties is bekroond met de Filter Vertaalprijs 2018. ‘De subtielste steken onder water, de gemeenste insinuaties worden uiterst voelbaar overgebracht,’ zegt de jury; ‘in de nieuwe vertaling van de Liaisons Dangereuses zie je als eigentijdse lezer pas goed wat een fonkelend, veelzijdig en geestig werk het is.’
Alliteratie?
Grappig. In antwoord op de vraag of de titel Riskante relaties opzichtig en dus lelijk allitereert, zoals een haastige columnist had vastgesteld, betoogde ik dat het allemaal wel meeviel met die alliteratie omdat de betreffende lettergrepen niet beklemdtoond zijn. Ik nam niet de moeite om de naslagwerken hierover te raadplegen, maar ik ontdek nu dat alliteratie volgens de gangbare visie (wikipedia en naslagwerken) per definitie alleen maar optreedt tussen beklemtoonde lettergrepen! Bittere bloemen, ja, Datumloze dagen ook (beide Jeroen Brouwers), De razende Roeland eveneens, maar Riskante relaties niet. Niet dat dat verder veel uitmaakt: wie het irritant vindt, vindt het irritant.… > Lees verder
Riskante relaties: de voetnoten
Pats, de nieuwe Filter valt op de mat. Naast het juryrapport voor de Filter Vertaalprijs 2018 bevat het nummer onder andere ook het traditionele overzicht van het afgelopen vertaaljaar door Ton Naaijkens, die ondanks zijn (helaas niet nader verantwoorde) gehechtheid aan de Morriënversie van Les Liaisons dangereuses wel vrolijk kan worden van mijn nieuwe vertaling.
Naaijkens herinnert me eraan dat ik nog iets wilde schrijven over de vertalersnoten in het boek. Die voetnoten zijn volgens hem ‘weliswaar in de geest van de oorspronkelijke auteur, maar behoorlijk zelfbewust en ongebruikelijk of zelfs not done bij ons.’ Dat klopt, maar het ligt iets subtieler…
De oorspronkelijke auteur, Pierre Choderlos de Laclos, voert zichzelf ten tonele als samensteller en tekstbezorger van de brieven (‘verzameld in bepaalde kring en tot lering van enkele andere openbaar gemaakt door monsieur C*** de L***’) en voegt in die hoedanigheid een groot aantal voetnoten toe: soms informatief, soms oordelend – bijvoorbeeld, p.… > Lees verder
Riskante relaties dubbel genomineerd!
Afgelopen week werd bekend dat onze trouwe medewerker Haan is genomineerd voor maar liefst twee vertaalprijzen: de Filter Vertaalprijs voor Laclos’ Riskante relaties en de Dr. Elly Jaffé Prijs voor diverse boeken, waaronder Houellebecqs Onderworpen, Echenoz’ 14, Simenons Weduwe Couderc en De gehangene van de Saint-Pholien, en opnieuw Riskante relaties. De feestelijke bekendmaking vindt plaats op 23 april (Filter) en 31 mei (Jaffé). Wij van Hof/Haan feliciteren ook de andere genomineerden van harte!… > Lees verder
Veroverende Franstaligheid
Emmanuel Macron wil het Frans gaan bevorderen. Niks bijzonders voor de president van Frankrijk, zou je denken. Maar Macron is ambitieus, misschien wel wat té ambitieus: hij wil van het Frans wereldtaal nummer 1 maken. Pardon?
De eerste keer dat ik van die nieuwe ambitie hoorde, was toen Macron er op 8 januari zelf over twitterde, vanuit China nota bene, waar hij in de miljoenenstad Xi’an een publiek van Chinese (Chinese!) studenten voorhield: ‘Maak het Frans samen met ons wereldtaal nummer 1 door ook te besluiten Frans te spreken.’ En natuurlijk moest ik meteen denken aan Donald Trump met zijn America first, en aan de reactie van Arjen Lubach daarop.… > Lees verder
Dorre zielen, droomfilm met Michel Houellebecq
Een Malinese boer doet zich voor als Michel Houellebecq om in de levensbehoeften van zijn gezin te kunnen voorzien. Een journalist ontdekt het bedrog en chanteert hem.
Een burleske thriller van Soren Bakayoko. Met Oxmo Puccino, Colin Farrell, Isabelle Huppert en Léa Seydoux, en een gulle gastrol van Michel Houellebecq.
Proust en Diderot weer leverbaar!
Het is eindelijk zover: Swanns kant op, het eerste deel van Prousts Op zoek naar de verloren tijd, is weer leverbaar, met een fleurig omslag. We hebben op grond van lezersreacties en eigen herlezing een klein aantal correcties doorgevoerd.
Marcel Proust
Swanns kant op
Vert. Martin de Haan en Rokus Hofstede
Athenaeum-Polak & Van Gennep
ISBN 9789025308933
€ 27,50 (gebonden)
Ook Diderots Jacques de fatalist en zijn meester is weer leverbaar, zelf uitgegeven als e-boek:
Denis Diderot
Jacques de fatalist en zijn meester
Vert. Martin de Haan
ISBN 978-94-92946-00-3
€9,99 (Epub2)
De foute schoonheid van Louis-Ferdinand Céline
De Franse kwaliteitskranten stonden er de afgelopen weken bol van. Uitgeverij Gallimard, het chique huis dat bijna alle grote Franse schrijvers binnen zijn muren heeft, of toch in elk geval wil hebben, kreeg de wind van voren vanwege een opmerkelijk plan: het opnieuw uitbrengen, voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog, van de antisemitische pamfletten die Louis-Ferdinand Céline tussen 1937 en 1941 schreef: Bagatelles pour un massacre (1937), L’École des cadavres (1938) en Les Beaux draps (1941).
Céline, gestorven in 1961, wordt algemeen beschouwd als een van de grootste Franse schrijvers van de vorige eeuw. Zijn romans, met als bekendste Reis naar het einde van de nacht en Dood op krediet, zijn allang bijgezet in het kalfsleer van de Bibliothèque de la Pléiade, waarin ook een keus uit zijn brieven verscheen.… > Lees verder
Riskante relaties: de illustraties van George Barbier
Het kost op eBay momenteel 1800 euro, maar dan heb je ook wat: de genummerde bibliofiele editie van Les Liaisons dangereuses die in 1934 in twee delen (uiteraard in luxe cassette) verscheen bij Le Vasseur, met een twintigtal illustraties van George Barbier. Een van die illustraties, de losstaande sirene die de pagina met het gestempelde nummer siert, is door Bram van Baal gebruikt voor het omslag van Riskante relaties.
Barbier (1882–1932) was een van de belangrijkste Franse illustratoren van zijn tijd. Ik had nog nooit van hem gehoord, maar die lacune heb ik nu gelukkig hersteld.
Je zou haast hopen dat de (rechtenvrije) illustraties van Barbier ooit nog eens worden gebruikt voor een jubileumuitgave van de vertaling, bijvoorbeeld ter gelegenheid van het driehonderdste geboortejaar van Laclos in 2041, dan kan ik het zelf hopelijk nog meemaken.… > Lees verder
Riskante relaties: een paar correcties
Bij het uitkomen van een nieuw boek ontdek ik vaak op de allereerste bladzijde die ik opsla een foutje dat niemand had gezien. Dat viel bij Riskante relaties mee, maar inmiddels heb ik toch een (gelukkig erg langzaam aangroeiend) lijstje van kleine correcties voor een eventuele herdruk:
-
- p. 4: de naam van de vormgever van het prachtige binnenwerk ontbreekt: Steven van der Gauw
- idem: Georges Barbier > George Barbier
- idem: www.hofhaan.nl > www.hofhaan.nl/laclos/
- p. 53: wat ik kon doen > wat ik doen kon
- p. 204: medelij > meelij [dit was bij de zetter fout gegaan door automatisch zoeken en vervangen, oei!]
Riskante relaties: de treffende titel
Waarom is Riskante relaties geen Suske&Wiske-achtige titel, zoals De razende Roeland van Ariosto (vert. Ike Cialona) dat bijvoorbeeld wel is? Omdat, in tegenstelling tot De wilde weldoener, De zingende zwammen, De sissende sampan, De nerveuze Nerviërs, De duistere diamant, De rammelende rally, De snorrende snor, De brullende berg, De briesende bruid, De toornige tjiftjaf, De malle mergpijp, De gladde glipper, De poezelige poes, De vinnige Viking, De vlijtige vlinder, De dartele draak, De maffe maniak, De olijke olifant en nog zo wat van die vrolijke Vandersteentjes, het bepaalde lidwoord ontbreekt. En vooral omdat de allitererende beginlettergrepen van Riskante Relaties onbeklemtoond zijn en daardoor nauwelijks de aandacht trekken.… > Lees verder
Riskante relaties: #MeToo
Is marquise de Merteuil een protofeministe? Ik heb de vraag al eerder kort gesteld, mijn antwoord luidde toen ontkennend; ze vecht immers niet voor de positie van de vrouw, alleen voor haar eigen positie. Maar inmiddels heb ik een opmerkelijk tekstje van Laclos gelezen dat misschien een nieuw licht op deze hele kwestie werpt. In de Pléiade met de Œuvres complètes uit 1979, die nog altijd als standaarduitgave geldt, maakt het deel uit van een dossier met als overkoepelende titel Des femmes et de leur éducation. Eigenlijk zou ik het hele tekstje, getiteld Discours sur la question proposée par l’Académie de Châlons-sur-Marne en gedateerd 1 maart 1783 (dus kort na de verschijning van de Liaisons), hier moeten vertalen, en misschien doe ik dat nog wel een keer. … > Lees verder
Riskante relaties verschenen
Vandaag is Riskante relaties officieel verschenen. Zelf lig ik al dagen ziek op bed, maar dat mag de pret niet drukken!
Later weer meer, onder andere over de prachtige omslagillustratie van George Barbier (afkomstig uit een editie van de Liaisons die in 1934 is verschenen bij Le Vasseur).… > Lees verder
Riskante relaties: u of jij? (vervolg)
Verder waar ik was gebleven (zie mijn vorige post). In plaats van in mijn vertaling de Franse verdeling tussen vous en tu op de voet te volgen, zoals ik aanvankelijk had gedaan om het historische decor te benadrukken, heb ik omwille van de variatie besloten de mogelijkheden van het hedendaags Nederlands optimaal te benutten: goede vrienden tutoyeren elkaar, geliefden in principe ook, terwijl de beleefdheidsvorm ‘u’ juist een zekere afstand (om redenen van respect, hiërarchie of anderszins) aanduidt.
De belangrijkste verandering, waar achtenzeventig van de honderdvijfenzeventig brieven mee gemoeid waren, gold natuurlijk de manier waarop de voormalige geliefden en huidige samenzweerders Valmont en Merteuil elkaar aanspreken: zodra die van vousvoyeren wordt omgezet in tutoyeren, dient ook de algehele toon van hun wederzijdse brieven te worden aangepast – wat precies de extra los(bandig)heid oplevert die ik nodig had voor mijn ‘spagatische’ aanpak.… > Lees verder
Riskante relaties: u of jij?
Eerder schreef ik over de spagaat, zoals ik de aanpak heb genoemd die ik bij het vertalen van Les Liaisons dangereuses heb gevolgd – na te hebben geconstateerd dat mijn aanvankelijke aanpak niet werkte. Een van de dingen die ik na het Grote Inzicht radicaal moest veranderen, was de verdeling tussen ‘u’ en ‘jij’. Dat is altijd een lastig punt bij vertalingen uit het Frans, want vous mag dan volgens het woordenboek ‘u’ betekenen en tu ‘jij’, er zijn ook genoeg contexten waar vous met ‘jij’ moet worden vertaald: de Fransen leggen de grens op een andere plaats en zijn over het algemeen wat formeler, hoewel ze God dan wel weer tutoyeren (waarbij moet worden aangemerkt dat het Nederlandse ‘gij’ oorspronkelijk een vormvariant van ‘jij’ is ).… > Lees verder
Riskante relaties: Cécile Volanges
‘Ik heet Cécile Volanges en niet Cécile de Volanges en dat is gek want mama heet wel madame de Volanges omdat ze van adel is.’ Zo – zonder komma’s op plaatsen waar je ze zou verwachten, en met kinderlijk veel nevenschikkende voegwoorden – zou een typische Cécile-zin er in mijn vertaling uit kunnen zien. Ze is het domme gansje van Riskante relaties, het vijftienjarige wichtje dat net uit de kloosterschool komt en aan wie marquise de Merteuil in een PS bij brief 105 schrijft: ‘O, ik vergeet nog iets… één ding. Probeer je stijl beter te verzorgen. Je schrijft nog altijd als een kind.’… > Lees verder
Riskante relaties: de spagaat
Het meest opvallende en destijds meest vernieuwende aspect van Les Liaisons dangereuses is het stilistisch realisme. Elk personage heeft zijn eigen stijl en verhoudt zich op zijn eigen manier tot de achttiende-eeuwse conventies. Aanvankelijk (behoorlijk lang) legde ik in mijn vertaling daarom sterk de nadruk op die conventies: het korset van de wellevendheid met zijn vereiste elegantie, afstandelijkheid en geijkte formules, waartegen de individuele expressie afsteekt als scheurtjes (en in sommige gevallen forse scheuren) tegen een sierplafond. Het was immers een boek over salons en gepoederde pruiken, dus wat zou ik er anders van moeten maken dan een bedwelmende kostuumroman, in de stijl van de prachtige verfilming door Stephen Frears?… > Lees verder
Riskante relaties: Adriaan Morriën
Over Adriaan Morriën (1912–2002) niets dan goeds. Voorvechter van vertalersrechten, mede-oprichter van het Fonds voor de Letteren, docent/goeroe aan het roemruchte Instituut voor Vertaalkunde aan de Universiteit van Amsterdam, medeontdekker van schrijvers als W.F. Hermans, Gerard Reve en Harry Mulisch, auteur van een dertigtal boeken, en natuurlijk vertaler van met name drie klinkende titels: Het verhaal van O van Pauline Réage, De vreemdeling van Albert Camus en Gevaarlijk spel met de liefde van Pierre Choderlos de Laclos. Hij ontving in 1962 de Martinus Nijhoffprijs.
Na de versie van Morriën uit 1954 zijn er nog twee andere vertalingen van Les Liaisons dangereuses verschenen, respectievelijk van de hand van Renée de Jong-Belinfante (Gevaarlijke liefde, 1966) en Frans van Oldenburg Ermke (Gevaarlijke hartstochten, 1972), maar de tekst van Morriën is altijd als de standaardvertaling blijven gelden, misschien wel gewoon omdat zijn uitgever(s) een actiever herdrukbeleid voerde(n).… > Lees verder
Riskante relaties: de titel
Eerder (hier) schreef ik vrij uitgebreid over de titel die ik aan mijn vertaling van Les Liaisons dangereuses wilde meegeven: Gevaarlijke verhoudingen. Vooral de directe verwijzing naar Hella Haasses vervolg op het boek, Een gevaarlijke verhouding – Daal- en Bergse brieven (1976), leek me van groot belang. Toch is het Riskante relaties geworden, om redenen die in de commentaartjes onder mijn eerdere blogpost ook al duidelijk worden: 1) het bekt beter, de discrete alliteratie is mooi en komt niet al te gekunsteld over; 2) het klinkt veel moderner (waarover later meer); 3) ‘relatie’ is de enige bruikbare term waarmee ook een persoon kan worden aangeduid met wie men een sociale betrekking heeft, en beide betekenissen zijn in het boek actief: ‘Als hij, zoals je zegt, gewoon maar een voorbeeld is van het risico dat relaties aankleeft, wordt hij daar dan zelf een minder riskante relatie van?’… > Lees verder
Riskante relaties: Visconde de Valmor
Een paar weken geleden verbleef ik met mijn geliefde in een gerieflijk appartement in Lissabon om even bij te komen van een lange, loodzware vertaalklus die ik eindelijk had volbracht – of althans bijna volbracht, want op de dag voor vertrek werd me duidelijk dat er nog altijd zo’n 3000 woordjes zouden blijven liggen tot na mijn thuiskomst, om nog maar te zwijgen van het nawoord, de correcties en de drukproeven. Niet getreurd: het was een heerlijke week, het weer deed zijn best (30 graden) en het grootste deel van de tijd lukte me het vrij goed om mijn werk uit mijn hoofd te zetten.… > Lees verder
Een piramide van verloren tijd
Verschenen in het Vlaamse cultuurmagazine Rekto:Verso: een dossier over Onze tijd. Redacteur Wannes Gyselinck interviewde Rokus Hofstede over (het vertalen van) Proust. We nemen het interview over met toestemming van de auteur.
Door Wannes Gyselinck
Geen kunstenaars die meer over tijd en tijden moeten reflecteren dan vertalers van literaire klassiekers. Zeker vertalers van Proust. Rokus Hofstede haalde – taalde – diens verloren tijd terug naar vandaag. ‘We zijn maar twee jaar over tijd gegaan.’
Tijd is het alfa en omega van Prousts Op zoek naar de verloren tijd. De zevendelige roman begint met tijdsverlies – le temps perdu – en eindigt, glorieus en na meer dan drieduizend bladzijden, met tijdswinst: le temps retrouvé.… > Lees verder
Wilfred Oranje redivivus
In de zomer van 2011 overleed vertaler Wilfred Oranje, pas 59 jaar oud. Het bericht van zijn dood bereikte mij in het kustdorp in Galicië – het Spaanse Galicië, niet het Pools-Oekraïense – waar ik toen op vakantie was. Ik schreef een kort in memoriam, waarvan de slotzin luidde: ‘Ik ben overmand door verdriet, maar ook vol verlangen om, eenmaal thuis, enkele van de door Wilfred vertaalde boeken te herlezen. Nobele zoon, ik groet je!’
Vijf jaar later kwam ik eindelijk aan de vervulling van dat verlangen toe, in hetzelfde Galicische kustdorp. Ik las er deze zomer Job: roman over een eenvoudige man van Joseph Roth, in Oranjes vertaling uit 2007 (die hij verrichte onder Elly Schippers’ eindredactie).… > Lees verder
Nieuw vertalersgeluk
En daar ging hij dan, de Europese Literatuurprijs 2012, naar Julian Barnes en zijn vertaler Ronald Vlek. Pech voor het duo Houellebecq/De Haan, dat evenwel niet bij de pakken neer wenst te zitten en zijn zinnen heeft gezet op een revanche in het mooie jaar 2017.
Dat schreef ik in 2012, en eerder dan verwacht is het dan zover: het duo Houellebecq/De Haan is met Onderworpen opnieuw genomineerd voor de Europese Literatuurprijs, niet in 2017 maar in 2016.
De andere vier boeken van de shortlist heb ik niet gelezen, maar in de wandelgangen valt al te horen dat een vierde Franse winnaar in zes jaar Europese Literatuurprijs erg onwaarschijnlijk (of ronduit een schande) zou zijn.… > Lees verder
Bloeiende meisjes
Vaak gestelde lezersvraag: gaan wij verder met Proust, en zo ja, wanneer valt het volgende deel te verwachten?
De beslissing om verder te gaan is al een tijdje genomen. De uitgever is enthousiast, wij zien het wel zitten om tot ver na de pensioengerechtige leeftijd onmogelijke zinnen te vertalen, het enige probleem is de financiering. Proust vertalen is véél tijdrovender dan een doorsnee literaire roman, en het Nederlands Letterenfonds heeft in de vereenvoudigde nieuwe werkbeursregeling geen aparte plaats meer ingeruimd voor extreem moeilijke projecten. Het komt erop neer dat we nog ongeveer een half boek moeten zien te ‘dekken’. (NB Uitgevers zijn geen werkgevers die hun vertalers keurige salarissen betalen.… > Lees verder
De witte geur van roet (bis)
In Swanns kant op laten wij het haardvuur de hele ruimte witkalken met de geur van roet. Marco Kamphuis noemde dat in zijn NRC-recensie een ‘uiterst ongelukkige vertaling’ – waarop wij reageerden met de constatering dat het een ‘prachtig oxymoron’ uit de koker van Proust zelve betreft: badigeonner = witkalken.
Geuren hebben geen kleur. Heel strikt genomen is er dus niet eens sprake van een oxymoron (een schijnbaar onmogelijke verbinding van twee tegengestelde begrippen, zoals ‘een bejaard kind’ of ‘zwarte sneeuw’). Toch heeft het beeld een sterk schrikeffect, want het overgrote deel van de lezers zal in een eerste opwelling dezelfde reactie als Kamphuis hebben: de geur van roet is niet wit, maar zwart.… > Lees verder
De meetlat kan zichzelf niet meten
Op de middelbare school had ik een ‘beste vriend’, zoals dat heet. We schreven songs (piano/zang/drums) tijdens de wiskundeles, gingen vanuit onze woonplaats Middelburg op liftvakantie met een bordje ‘VER WEG’ (bij Oldenzaal vervangen door ‘WEIT HIN’) en maakten iedereen gek met onze woordgrapjes. Kortom, we vonden onszelf fantastisch. Onze grootste prestatie: de uitvinding van het verschil tussen feit en mening.
We hielden er zelfs een spreekbeurt over. Feit: de muziek van Bach is vernieuwend, die van Mozart gebaseerd op clichés. Mening: de muziek van Bach is schitterend, die van Mozart niet om aan te horen. Feiten zijn onbetwistbaar, meningen zijn, tja, betwistbaar, en tegelijk ook niet, want over smaak valt niet te twisten.… > Lees verder
De (on)zichtbaarheid van de vertaler
Spreken over vertalen in termen van zichtbaarheid kan op het eerste gezicht merkwaardig lijken. Literair vertalers worden geacht een getrouwe weergave van een oorspronkelijke tekst te geven en dus zelf zo onzichtbaar mogelijk te zijn. Maar wie zich er een beetje in verdiept, begrijpt algauw dat er sprake is van een paradox: om een vertaling te produceren die de oorspronkelijke tekst recht doet qua schoonheid, overtuigingskracht enzovoort, zodat de lezer niet het gevoel heeft maar een slappe imitatie van een ongetwijfeld prachtig origineel te lezen, moeten vertalers een enorme creatieve prestatie leveren. Ze zijn niet zomaar ‘overtypers in een andere taal’, maar volwaardige auteurs, die elk woord en elke zinsconstructie geheel opnieuw moeten uitvinden.… > Lees verder
Ai ai ai! Reactie op het ATLAS/ATLF-manifest
In 2002 mocht ik een jaar lang een gastcolumn voor Filter schrijven. Ik besloot die te wijden aan een onderwerp dat de gemoederen bezighield: de opmars van vertaalmachines. Had Philipstopman Cor Boonstra niet al in 1996 of 1997 voorspeld dat machines binnen een paar jaar tijd volledig zelfstandig zouden kunnen vertalen? Om de ernst van het onderwerp wat te relativeren koos ik voor de ludieke vorm van de neprecensie, zonder overigens aan te nemen dat de Filter-lezers die serieus zouden nemen: alleen al de naam van de machine, Tovertaal® (‘de TOtale VERTAALoplossing’), leek me ironisch genoeg om elk misverstand bij voorbaat weg te nemen, en anders zouden de toon van het verslag en vooral ook de concrete ‘testresultaten’ dat wel doen, dacht ik.… > Lees verder